Paulus, etter Guds vilje Kristi Jesu apostel, og vår bror Timoteus helsar dei heilage i Kolossai, dei truande sysken i Kristus: Nåde vere med dykk og fred frå Gud, vår Far!
Kol 1,1-2
Denne veka har eg lese at det er planlagt arkeologiske utgravingar i den gamle byen Kolossai sørvest i dagens Tyrkia, kjent på grunn av Paulus sitt brev til kolossarane. Dette syns eg er spennande!
Eg vil forsøka å følga informasjonen som kjem frå staden i åra framover. Her er eit lite utdrag frå ein artikkel om det arkeologiske arbeidet som er planlagt:
Plans Underway to Excavate Colossae
At long last, the ancient city of Colossae will soon be excavated! Excavation will begin this year — nearly 200 years since the ancient site of Colossae was identified. The work will be carried out under the direction of Dr. Barış Yener of Pamukkale University (Turkey).
Preliminary work began in 2021 with an extensive survey of the entire 500-acre site and the bi-conical mound in the center of the city. The team used some of the latest technology including photogrammetric mapping, which will enable conversion into 2D and 3D models. They also scanned the site using ground-penetrating radar to identify buried buildings and structures. Dr. Yener will be presenting some of the results of this survey in an upcoming webinar. (Les meir)
Eg har vore éin gong i Kolossai, så langt tilbake som i 2005. Eg var reiseleiar på kyrkjelydstur for Bryne kyrkjelyd til Istanbul, Iznik (Nikea) og området rundt Izmir (dei sju byane i Johannes openberring). Me hadde lagt Kolossai inn i programmet sidan me skulle besøka Hierapolis/Pamukkale og Laodikea, som ligg like i nærleiken. Sjølv om Kolossai ikkje var utgraven og forska på, var det jo ein viktig stad å vera innom, sidan to paulinske brev (Kol og Filem) er knytt til byen. Eg gjekk der på høgda som ligg over restane av byen og tenkte på kva som låg skjult under føtene våre. Kanskje eg også gjekk med eit håp om at byen skulle bli graven ut i mi tid?
Eg har i dag sett litt i bilda frå turen i 2005, og tar her med nokre glimt:
Kolossai. Foto: Arne Berge 2005Utsikt frå Kolossai. Foto: Arne Berge 2005Bibellesing i Kolossai, frå kyrkjelydsturen 2005
Éin av tekstane eg las ved besøket i Kolossai, var ganske sikkert opningsorda i Paulus sitt brev til kolossarane, som eg siterte i starten av dette notatet.
(Informasjonen om utgravingane og webinaret har eg frå BiblePlaces Blog).
Biblical Turkey: A Guide to the Jewish and Christian Sites of Asia Minor
Denne boka av Mark Wilson har mykje godt stoff om dei mange bibelske stadane i dagens Tyrkia. Eg kjøpte boka for eit par månadar sidan (sommaren 2021) og har allereie hatt stor glede av den, – og nå delar eg ei bokmeldinga som gir god omtale av boka.
Forfattaren skriv: “This volume is designed not only as a guide for on-site visitors, but also for armchair travelers, students, and scholars of Turkey’s biblical heritage.”
Mark Wilson’s Biblical Turkey: A Guide to the Jewish and Christian Sites of Asia Minor is an important resource that provides background on all of the biblical sites in ancient Asia Minor/modern-Day Turkey. Anyone who plans to visit Turkey needs to read this book. Anyone who is a student of the Bible needs to read this book. Author, Mark Wilson says in the introduction, «This volume is designed not only as a guide for on-site visitors, but also for armchair travelers, students, and scholars of Turkey’s biblical heritage.»
My copy is marked, dog-eared, and well-used – and I’ve only owned it for a few months! I purchased this book for my course at Trinity Southwest University on the Archaeology of the New Testament…
Porten inn til den arkeologiske parken i Akhisar (Tyatira). Foto: Arne Berge 2005
Dei kristne i Tyatira var blant dei første mottakarane av Johannes openberring. Dette skjedde på 90-talet etter Kristus. Kan me i dag finna spor av denne byen, som er nemnt i to ulike samanhengar i Det nye testamentet?
Den moderne byen på staden heiter Akhisar. Den ligg vest i Tyrkia. Her er det dessverre (hittil) ikkje gjort arkeologiske funn frå det første hundreåret. Men det er ein arkeologisk park i eit kvartal i sentrum av byen, og guiden fører oss hit når me ønsker å oppleva det gamle Tyatira. I denne parken er det restar etter den antikke byen.
Det er først og fremst to viktige strukturar som er funne her. For det første ein stor basilika frå ca 500. Bygningen blir omtalt som ein sivil basilika, for det er ikkje noko som tyder på at dette har vore ei kyrkje.
Ikkje langt frå basilikaen er det restar etter ein stoa, det vil seia ein søylehall, som truleg har stått langs ein romersk hovudveg. Denne er eldre, – det blir antatt at søylehallen er frå det andre hundreåret.
Her er eit par bilde av basilikaen i den arkeologiske parken:
Frå den arkeologiske parken i Akhisar. Foto: Arne Berge 2019Frå den arkeologiske parken i Akhisar. Foto: Arne Berge 2019
Desse bilda er frå hausten 2019. Då trur eg ikkje det hadde skjedd noko merkbart i den arkeologiske parken sidan eg var der første gong i 2005. Men det må likevel ha vore arbeid under planlegging, for det viser seg at arkeologar, etter at eg var der i 2019, har rekonstruert søylerekka frå den gamle stoaen! Du kan sjå eit fint bilde av dette, tatt av Mark Wilson hausten 2020, på Ferrell´s Travel Blog i eit notat om Tyatira.
Med rekonstruksjonen av desse søylene frå den romerske byen er me eit langt skritt nærare tida då Johannes openberring kom til byen.
Mens eg går rundt og ser i den arkeologiske parken med restar etter handelsbyen Tyatira, tenker eg på kva Det nye testamentet fortel om byen og dei første kristne her.
Tyatira er nemnt i Bibelen som heimstad for handelskvinna Lydia, som blei døypt av Paulus i Filippi ca år 50 og som inntok ei leiarrolle i den kristne forsamlinga der (Apg 16,14-15). Men kva tid kan evangeliet ha kome hit til Tyatira? Kan det ha skjedd indirekte gjennom Paulus si verksemd i Tyrannosskulen i Efesos litt seinare på 50-talet (Apg 19,9-10)?
Det er forresten heller ikkje umogleg at Paulus har reist i området nær Tyatira då han måtte endra reiserute fleire gonger og til slutt kom til Troas, litt forvirra over kva som kunne vera Guds plan (Apg 16,6-10).
Openberringsboka sitt bodskap til Tyatira (Op 2,18-29) er todelt i omtalen av dei kristne. Det er sterk kritikk av ei gruppering som tilpassar seg den heidenske kulturen. Dette blir knytt til ein person som med eit symbolsk namn blir kalla Jesabel (jfr 1 Kong 16,28), og assimilasjonen dei praktiserer i forsamlinga blir omtalt som horeri.
Resten av forsamlinga blir positivt omtalt og det blir også lagt vekt på åndeleg modning blant dei:
Eg veit om gjerningane dine, kjærleiken din og trua di, tenesta di og tolmodet ditt. Ja, dei siste gjerningane dine overgår dei første! (…) Eg legg inga ny bør på dykk. Hald berre fast på det de har, heilt til eg kjem.
Op 2,19 og 24b-25
Til slutt vil eg også nemna at Tyatira/Akhisar faktisk har hatt ei kristen befolkning heilt fram til 1922. Då blei byen dessverre tømt for kristne i samband med folkeutvekslinga mellom Tyrkia og Hellas.
Dei kristne som var mottakarar av Johannes openberring i Pergamon, får ein udelt positiv omtale i openberringsboka (Op 2,13). Dette er spesielt tydeleg om me samanliknar med omtalen av forsamlingane i fleire av dei andre mottakarbyane.
Bodskapet er at Jesus veit om dei kristne i Pergamon, ikkje først og fremst gjerningane deira, men situasjonen deira. Dei har, midt i alt det vonde, halde fast på Jesu namn og ikkje fornekta trua på han.
Dette er i følge teksten spesielt prisverdig nettopp fordi dei bur i Pergamon, som blir omtalt som byen «der Satan bur»!
Eg veit kvar du bur, der Satan har trona si. Likevel held du fast på mitt namn. Og du har ikkje fornekta trua på meg, ikkje eingong i dei dagane då Antipas, mitt trufaste vitne, vart drepen i byen dykkar, der Satan bur.
Op 2,13
Når eg går mellom dei arkeologiske utgravingane på Akropolis i Pergamon, tenker eg på korfor denne byen blei omtalt på ein så spesiell og krass måte. Kva kan Johannes ha tenkt då han skreiv orda om at Satan hadde trona si i denne byen? Og kva slags motstand var det dei kristne i byen møtte på slutten av det første hundreåret?
Pergamonaltaret
Det viser seg at det er fleire teoriar om korfor Pergamon blir omtalt slik. Det blir ofte peika på at det kan ha samanheng med eit spesielt stort og ruvande altar som stod godt synleg på byfjellet Akropolis, på staden der me ser trea midt i bildet over. Fundamentet står der framleis. Altaret blir kalla Zevsaltaret, Pergamonaltaret eller rett og slett Det store altaret.
Og altaret var verkeleg stort, det var på heile 36 x 34 meter! Det var bygd i perioden mellom 180 og 159 f. Kr, altså ca 250 år før Johannes openberring blei skriven. Det var mest sannsynleg bygd til ære for Zevs, eventuelt for Athene, begge frå den gamle greske mytologien.
I dag står altaret rekonstruert i Pergamonmuseet i Berlin. Tyske arkeologar som arbeidde i Pergamon i 1870- og 1880-åra, tok med seg mykje av skattane dei fann, tilbake til Tyskland. Her er eit bilde frå museet i Berlin.
Fleire bibelforskarar er likevel skeptiske til den direkte koplinga mellom teksten i openberringsboka og det store altaret. Den greske mytologien var neppe den største trusselen mot dei kristne på slutten av det første hundreåret. Då var nok kulten knytt til dei romerske keisarane, imperialkulten, ein atskilleg større trussel.
Pergamon var ein av byane som var stolte av å bli rekna som tempelvaktar for denne kulten i den romerske provinsen Asia. I år 19 f. Kr. blei det ferdigstilla eit viktig tempel til ære for keisar Augustus og gudinna Roma. Og utover i det første hundreåret e. Kr. var det faktisk konkurranse om å ha tittelen tempelvaktar mellom byane Efesos, Smyrna og Pergamon, alle tre blant dei sju byane i Johannes openberring.
Bare få år etter at openberringsboka blei skriven, satsa folket i Pergamon på eit nytt og imponerande byggeprosjekt; eit stort tempel til ære for keisar Trajan. Han var keisar frå 98 til 117. Tempelet blei bygd på det høgaste punktet på Akropolis.
Trajantempelet, Pergamon. Foto: Arne Berge 2019
Det er også andre teoriar om uttrykket Satans trone, for eksempel knytt til Asklepiostempelet i den nedre delen av byen eller meir generelt til den mangfaldige religiøsiteten på Akropolis.
Kva kan bibelteksten då seia oss?
Eg har her skrive om kva Op 2,13 kan seia oss om det som er å sjå av altar og tempel og om kva dette kan seia om dei kristne sin situasjon i Pergamon.
Sjølv om me ikkje kan vita sikkert akkurat kva som var bakgrunnen for dei krasse orda om byen, seier likevel den korte teksten oss mykje. Me får inntrykk av koss Johannes oppfatta denne viktige gresk-romerske byen og me får inntrykk av det miljøet dei første kristne i byen levde i.
Professor David A. deSilva skriv:
Whether John had in mind the great altar of Zeus, the centers of the imperial cult, which he would describe as worship of the beast and its image, or the acropolis as a whole as a cluster of sacred sites that would be abhorrent to John, Pergamum would indeed have seemed to him a stronghold of Satan, perhaps the location of his very seat of power as he deceived humanity to take what was due God and give it instead to sticks and stones and pretentious human rulers. The investment of the city in these cults, however, also explains why their inhabitants would not be disposed to tolerate a movement of people in their midst who claimed that all their temples, their sacrifices, and their piety was a sham – or worse.
David A. deSilva: The Social and Geographical World of Pergamum, i Lexham Geographical Commentary on Acts through Revelation, Lexham Press 2019, side 653.
Martyren Antipas i Pergamon
Martyren Antipas blir nemnt med namn i bibelteksten. Han blir, med ord lagt i Jesu munn, omtalt som mitt trufaste vitne. Dette viser at det før openberringsboka blei skriven på 90-talet allereie har vore alvorlege forfølgingar av kristne i Pergamon, og at dette var forfølgingar som førte til drap.
Antipas er ikkje kjend frå andre samanhengar. Men det finst faktisk ein lokal kyrkjeleg tradisjon som seier at han var den første biskopen i byen, og at han var innsett av apostelen Johannes (Andrew Jackson: The Christian Saints of Turkey, 2016, side 74). Slike tradisjonar er neppe historiske. Eg tenker dei først og fremst viser at lokale kristne opp gjennom historia har vore stolte av å leva i det bibelske landskapet, og at dei har ønska å sjå ei direkte tilknyting mellom bibelteksten og den lokale kristne kulturen.
Det er mykje flott å sjå etter arkeologiske utgravingar i den gamle byen Pergamon, ein av dei sju byane i Johannes openberring. Byen er nemnt i Bibelen fordi den kristne forsamlinga i byen på slutten av det første hundreåret, var blant mottakarane av openberringsboka.
Mykje av den gresk-romerske byen Pergamon, og ikkje minst fleire av dei viktigaste bygningane, låg oppe på det imponerande byfjellet Akropolis, som heva seg ca 300 meter over slettelandet nedanfor.
Bildet over viser det store teateret som var bygd langt oppe i fjellsida på byfjellet. Det har heile 78 rader og er visstnok det brattaste teateret som er bevart frå antikken. På sletta i bakgrunnen ser me den moderne byen Bergama.
Der me ser dei to trea til høgre for eit tårn, stod det store Pergamonaltaret som eg vil koma tilbake til i eit seinare notat.
Pergamons historie går tilbake til hellenistisk tid i perioden etter Aleksander den store. Seinare blei byen ein del av det romerske imperiet. Pergamon var blant dei største byane i Romarriket og ein periode var byen også hovudstad i den romerske provinsen Asia.
Byen hadde i antikken eit stort og viktig bibliotek med 200.000 bokrullar. Det var bare det konkurrerande biblioteket i Aleksandria som var større. Skrivematerialet pergament, som blir laga av dyreskinn, har namn frå byen. Det er ei gamal historie hos Plinius den eldre om koss dette heng saman; folket i Pergamon fann opp pergamentet då egyptarane stoppa eksporten av papyrus til biblioteket deira (les om pergament i snl).
Det neste bildet viser ei informasjonstavle frå staden. Biblioteket er nr 9, teateret nr 12 og Pergamonaltaret nr 13.
Informasjonstavle i Pergamon. Foto: Arne Berge 2019
Pergamon ligg ved den moderne byen Bergama, ca 110 km nord for Izmir, ca 25 km frå kysten. Akropolis er lett tilgjengeleg, det er taubane opp til dei arkeologiske utgravingane på toppen.
Då openberringsboka kom frå Efesos til Smyrna, blei den nok grundig studert ved høgtlesing i den kristne forsamlinga. Me veit ikkje kven som kom med boka. Kanskje var det Johannes sjølv? Kanskje ein bodberar eller eit følge av kristne søsken frå Efesos? Uansett kan me rekna med at den snart tretti år gamle Polykarp var blant dei som lytta ivrig, viss han då ikkje sjølv var den som stod for høgtlesinga. Polykarp hadde vakse opp som lokal kristen ungdom og han blei på denne tida (eller få år etterpå) biskop i byen.
Polykarp er eit viktig bindeledd mellom apostlane og teologane i oldkyrkja, og på grunn av han har Smyrna ein framtredande posisjon i den eldste kyrkja si historie.
For meg har interessa for dei sju byane i Johannes openberring ført til at eg på ny har funne fram historia om Polykarp. Her vil eg dela litt av dei skattane som finst i boka De apostoliske fedre. Boka inneheld kristne skrift frå den første tida etter at Det nye testamentet blei skrive. Her finn me interessant stoff om og av Polykarp.
Polykarp
Polykarp var født ca 69 og døydde som martyr ca 155. Eusebios omtaler han i kyrkjehistoria si som «aposteldisippel» og skriv at han fekk bispeembetet av dei som hadde sett og tent Herren (III,36,1).
Denne tilknytinga til apostlane kjem tydeleg fram hos Ireneus av Lyon. Han var født ca 125-130 i Smyrna og vaks opp med Polykarp som sin kristne leiar. Ireneus blei seinare biskop i Lyon og ein viktig teolog i oldkyrkja.
Ireneus skreiv om Polykarp i eit brev som er gjengitt i Eusebios si kyrkjehistorie (som eg har i svensk omsetjing):
Jag minns bättre vad som hände då än det som nyss skett ty det vi upplever i barndomen växer samman med själen och blir ett med den. Jag kan till och med nämna stället där den helige Polykarpos satt och språkade, hur han gick ut och in. Jag minns hans levnadssätt, hans utseende, hans tal till folket, hur han berättade om sitt umgänge med Johannes och med andra som hade sett Herren, hur han kom ihåg vad de sagt och vad han hört om Herren av dem, om hans kraftgärningar och undervisning. Såsom en som mottagit det av ögonvittnen till livets Ord berättade Polykarpos allt i överensstämmelse med Skriften.
Eusebios: Kyrkohistoria, bok V,20,5-6
Det finst også andre kjelder til kunnskap om Polykarp enn Ireneus sitt brev. Polykarp er kjent frå Ignatius sitt brev til han, frå hans eige brev til forsamlinga i Filippi og frå skriftet Polykarps martyrium.
Det er martyrforteljinga som er mest kjend. Den kjem eg tilbake til. Men først litt stoff om livet hans før han blei martyr, og om dei kjeldene me har til kunnskap om han.
Ignatius sine brev
Biskop Ignatius frå Antiokia blei ca 110 ført som fange frå Antokia til Roma, der han blei martyr. Undervegs var han ein periode i Smyrna der han møtte Polykarp. Ignatius skreiv sju brev i løpet av denne reisa; fire av dei blei skrivne mens han var i Smyrna og dei tre siste i Troas. Seks av breva var skrivne til ulike kristne forsamlingar (som delvis overlappar med openberringsboka sine «sju byar») og eitt var skrive til biskop Polykarp (forkorta Ign Pol), etter at han hadde møtt han i Smyrna. Ignatius sine brev er gjengitt i boka De apostoliske fedre. Dei er på mange måtar inspirert av Paulus og utgjer den eldste kristne brevsamling utanom Det nye testamentet.
Ignatius sine brev er prega av at han som dødsdømd var på veg mot martyriet i Roma. Det er som om han lengtar etter å bli martyr. Dette er ein underleg tankegang i vår tid. For Polykarp var det kanskje ein meir nærliggande tanke?
Ignatius roser Polykarp slik i brevet til han:
Jeg verdsetter ditt gudfryktige sinnelag. Det står fast som på en urokkelig klippe, og jeg er full av lovprisning etter at jeg ble aktet verdig til å se ditt rene ansikt, som jeg gjerne ville gledes ved hos Gud.
Ign Pol 1,1, frå De apostoliske fedre, side 69
Polykarps brev til filipparane
Det finst også eit brev frå Polykarps eiga hand; brevet til filipparane (forkorta Pol Fil). Dette blei truleg skrive i perioden 110-120. Brevet viser at Polykarp er godt kjent med dei nytestamentlege skrifta, som han dels siterer og dels hentar ord og uttrykk frå.
Han skriv også eit interessant avsnitt om Paulus og filipparane:
Dette brødre, skriver jeg til dere om rettferdigheten, ikke fordi jeg har gitt meg selv denne myndighet, men fordi dere har oppfordret meg. For hverken jeg eller noen annen i samme stilling som jeg, kan nå opp til den salige og lovpriste Paulus´ visdom, han som kom til dere i egen person og lærte grundig og pålitelig sannhetens ord blant dem som levde den gang. Og når han var borte, skrev han brev til dere. Om dere fordyper dere i dem, kan dere bli bygget opp i den tro som er gitt dere. Det er den tro som er mor til oss alle, men håpet følger etter, og kjærligheten til Gud, Kristus og vår neste går foran.
Pol Fil 3,1-3a, frå De apostoliske fedre, side 88
Polykarps martyrium
Dette skriftet (forkorta Pol Mart) er ei lita perle i den tidlege kristne litteraturen. Det er ei augevitne-forteljing frå forsamlinga i Smyrna til ei anna forsamling som hadde bede om å få høyra kva som skjedde då biskop Polykarp blei martyr. Den vanlegaste dateringa av martyriet er år 155, og skriftet er skrive kort tid etter dette.
Skriftet handlar om det som førte til arrestasjonen av han, om forhøyr og førebuing til henrettinga, om Polykarp si siste bøn, om sjølve henrettelsen på bålet og om dei jordiske levningane etter han.
Under forhøyret prøvde prokonsulen å få den gamle biskopen til å fornekta Kristus. Polykarp svarte med det som har blitt det mest kjende sitatet frå martyrhistoria hans:
I åttiseks år har jeg tjent ham, og han har aldri gjort meg noe ondt; hvordan skulle jeg da kunne spotte min konge som har frelst meg?
Pol Mart 9,3, frå De apostoliske fedre, side 105
Det er vanleg å forstå dette slik at Polykarp var 86 år gamal og at han hadde vakse opp med trua på Jesus heilt frå han var liten.
Hans Johan Sagrusten skriv i Boka om boka om koss Polykarps martyrium også er ei kjelde for den som vil sjå koss dei handskrivne bøkene spreidde seg i antikken. For Pol Mart har eit etterskrift som seier kven som førte det i pennen og kva tid det blei skrive, og som også gjengir den vidare avskriftshistoria. Det er den store namnlause skaren av avskrivarar som er heltane i bokhistoria, skriv Sagrusten. For meg blei dette kapitlet (side 147 ff) eitt av fleire høgdepunkt då eg las Sagrusten si bok. Les min omtale av denne boka her.
Eit par eldre utgåver av Polykarps martyrium
Skrifta om Polykarp er i dag lett tilgjengelege på norsk i boka De apostoliske fedre. Men Polykarps martyrium finst også i andre og tidlegare bokutgjevingar. Eg har nokre ulike utgåver i bokhylla, og det finst heilt sikkert fleire andre.
Eg syns det er interessant at serien Vidnesbyrd af Kirkefædrene blei gitt ut på norsk i 19 band så tidleg som i perioden 1880-1897. Band 11 frå 1885 inneheld skrift av Ignatius og Polykarp, omsett av Søren Bruun Bugge.
Boka Kristne martyrer i det gamle Rom har eit kapittel om Polykarps martyrium. Den er omsett frå svensk og gitt ut på Filadelfiaforlaget i 1948. Denne boka betyr noko spesielt for meg, for det er éi av nokre få bøker eg har etter morfar Abraham Salthe (1885-1962). Han var på sine eldre dagar forkynnar i trussamfunnet Den apostoliske tro.
Samanhengen med Johannes openberring
Ver tru til døden, så skal eg gje deg livsens sigerskrans!
Op 2,10
Slik står det i Johannes openberring, i bodskapet som var spesielt retta til den kristne forsamlinga i Smyrna.
Folket i Smyrna var stolte av byen sin og dei kalla den Asias krone (sjå notatet Frå den gresk-romerske byen Smyrna). Det greske ordet som er brukt i bibelteksten (hostefanos), kan omsetjast både krone og sigerskrans. Bodskapet til forsamlinga i Smyrna kan gjennom ordbruken her ha gitt dei stolte smyrnarane ei viktig påminning: det er viktigare å søka det evige livet enn å søka ære i denne verda.
Eg vil også, som ein kuriositet nå «i desse koronatider», nemna at ho stefanos på latin blir omsett med corona, og at Jesus i dette bibelverset på latin gir løfte om coronam vitae!
Eg tenker meg at Polykarp gjennom heile livet hadde med seg bodskapet om å vera tru til døden. Heile openberringsboka har sjølvsagt vore viktig for han. Men kanskje denne setninga med Jesu løfte om livsens sigerskrans likevel blei spesielt viktig? Eg tenker meg at orda om sigerskransen har gitt Polykarp mot og håp då han sjølv møtte martyriet.
Izmir, sett frå Kadifekale / Pagosfjellet. Foto: Arne Berge 2019
Dette er den tyrkiske storbyen Izmir, som tidlegare hadde det greske namnet Smyrna. Allereie i nytestamentleg tid vaks det her fram ei Jesustruande forsamling med utgangspunkt i den jødiske befolkninga i byen. På 90-talet var desse kristne blant mottakarane av Johannes openberring (Op 1,11 og 2,8-11).
Ein viktig storby i antikken
Smyrna var sjølvsagt mykje meir enn ein bibelsk by. Historisk sett var Smyrna først og fremst ein viktig gresk-romersk by. Det er også tydeleg at folket der var stolte av byen sin:
As one of the principal cities of the Roman province of Asia, it vied with Ephesus and Pergamum for the title of «First City», and because of its beauty called itself «the crown of Asia» and included crowns on its coinage.
Ian Paul: Revelation, An Introduction and Commentary, Tyndale New Testament Commentaries vol 20, Inter-Varsity Press 2018, side 83
Dei første kristne i Smyrna har elles ein viktig plass i den eldste kyrkjehistoria. Her blei biskop Polykarp martyr ca år 155. Han var truleg ein av dei lokale unge kristne då openberringsboka kom til byen og blei lesen i forsamlinga. Og tidlege kyrkjefedre som biskop Ignatius av Antiokia og Ireneus av Lyon, kan også knytast til byen. Dette kjem eg tilbake til i seinare notat, sjå her: Biskop Polykarp i Smyrna.
Finst det arkeologiske funn frå Smyrna i nytestamentleg tid?
Midt på utsiktsbildet over byen ser me ein open plass framfor ein stor bygning. Der er det arkeologiske utgravingar etter torget (agora) i den gresk-romerske byen og dette er i dag eit friluftsmuseum. Det neste bildet viser inngangen til museet.
Inngangen til agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019
Smyrna blei ramma av eit jordskjelv i år 178, og mykje blei nok øydelagt då. Men romarane bygde byen raskt opp igjen under keisarane Marcus Aurelius og Commodus. Mykje av det som er å sjå her på agora, er såleis frå slutten av det andre hundreåret og dermed rundt hundre år yngre enn openberringsboka.
Då eg var der og såg utgravingane frå den gresk-romerske perioden, syns eg likevel eg fekk eit inntrykk av å vera i byen der dei første kristne budde.
Det første eg la merke til då eg kom inn porten, var likevel dei store grasslettene, som neppe var her i antikken! Men så fanga ei søylerekke blikket. Og etter kvart fann eg meir og meir som fanga interessen inne på området.
Agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019
Bak søylene til venstre og under det lange provisoriske taket i bakgrunnen og ut mot høgre kant av bildet, er det gravd ut cryptoporticus, det eg med eit enkelt språk kanskje kan kalla «handlegater» under bakkenivå med butikklokale og flotte bogegangar. Dei to neste bilda viser noko av dette.
Agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019Agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019
Vatn er viktig i ein kvar by. Her på agora er det kjelder med friskt og rennande vatn, den dag i dag.
Agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019
Store delar av det gamle torget er som nemnt i dag dekka av grasplen. Det neste bildet viser koss ein har samla bygningsrestar som er funne på området, i ulike felt. For meg ser det ut for at dette (foreløpig?) er gjort ut frå form og funksjon. Så vidt eg forstår er det framleis arkeologisk arbeid på staden.
Agora, Izmir. Foto: Arne Berge 2019
Finst det då framleis noko av det nytestamentlege Smyrna her på agora? Eg er litt usikker på kva det er rett å svara, fordi eg ikkje veit kor øydelagt byen blei i år 178. Agora ligg nok på same staden, og mykje av det som er å sjå, er nok dels eldre enn jordskjelvet og dels fornya og endra etter jordskjelvet.
Men ein annan stad i byen, ikkje så langt unna, er det for få år sidan funne restar etter det romerske teateret der biskop Polykarp blei martyr ca år 155 (les om dette her). Funnet er gjort i bakkane opp mot byfjellet. Det var oppe på dette fjellet eg tok utsiktsbildet over byen. Gruppa vår som var på studietur, fekk dessverre ikkje sjå restane av dette teateret. Kanskje det ennå ikkje er ope for publikum?
Eg meiner at ein tur bortom Mariakyrkja høyrer med til eit besøk i Efesos, sjølv om den ligg litt utanfor løypa dei fleste guidar vil prioritera.
Det er flott å koma inn i desse kyrkjeruinane. Når eg har vore der, har det vore få turistar, noko som gir ei heilt anna ro enn i mange av dei andre delane av det arkeologiske utgravingsområdet. Kyrkja har vore ein stad for stille, ettertanke og andakt. Men den roen eg har kjent her, har dessverre ikkje alltid prega det som har skjedd i kyrkja.
Dette er visstnok den eldste Mariakyrkja i verda. Den blei truleg bygd ca 350-400 med utgangspunkt i ein sivil romersk basilika som hadde blitt øydelagt under gotarane sitt angrep på byen på 260-talet. Alt dette skjedde altså lenge etter den nytestamentlege tida, og heller ikkje den sivile basilikaen stod der i den første kristne tida. Kyrkja er likevel viktig i kyrkjehistorisk samanheng, fordi den sommaren 431 var samlingspunkt for det tredje økumeniske kyrkjemøtet i oldkyrkja.
Denne skissa gir inntrykk av det lange, smale bygget. Tilbygget på nordveggen, er baptisteriet (dåpskapellet). Kyrkjeruinen skal vera ca 145 meter lang.
Konsilet i 431 samla ca 250 biskopar. Hovudtemaet var forholdet mellom det guddommelege og det menneskelege ved Jesus, med utgangspunktet i spørsmålet om det var rett å bruka uttrykket theotokos (Gud-føderske) om Maria, Jesu mor. Biskop Kyrillos av Alexandria kjempa hardt for dette uttrykket og blei ståande som den sigrande kyrkjeleiaren. Engasjementet til Kyrillos var retta mot Nestorius og dei som støtta han. Nestorius var biskop av Konstantinopel, men han kom frå Antiokia og hadde nok i hovudsak støtte i dei austlege kyrkjene.
Grunnen til at dette kunne bli ein hard strid, var at det handla om noko så sentralt som koss ein skulle forstå Jesus som Guds son. Eg trur det er rett å seia at synet som vann fram, tok vare på ein sunn balanse mellom yttarleggåande synspunkt i ulike retningar. Kyrillos si forståing har også i hovudsak blitt ståande i kristen teologi, både i ortodokse, katolske og protestantiske kyrkjer. Men det er også livskraftige kyrkjer i Midt-Austen som har halde på arven frå Nestorius.
I vår meir økumenisk innstilte tid er det nok mange som tenker at dei kan ha snakka forbi kvarandre med sine harde og store ord i Mariakyrkja sommaren 431. Det kan ha vore personlege motsetnadar, og det kan ha vore språklege og kulturelle forskjellar som gjorde kommunikasjonen mellom Alexandria og Antiokia svært vanskeleg. Det som den gong blei oppfatta som fundamentale meiningsforskjellar om Jesus Kristus som Gud og menneske, kan faktisk ha vore relativt små nyansar.
Sjølv om Kyrillos sin teologi har vist seg å vera berekraftig, har kyrkjene i ettertid ikkje lagt skjul på at han oppførte seg ufint for å vinna fram på konsilet i Mariakyrkja. Kyrie eleison, Herre miskunna deg over oss! Dette er ei passande bøn med tanke på slike delar av kyrkjehistoria.
Eg tar med nokre fleire bilde frå Mariakyrkja. Det første viser apsis mot aust. Plata som står på veggen, fortel at pave Paul 6. besøkte staden i 1967. Det neste bildet viser dåpskapellet som ein overgrodd ruin. Men dåpsbassenget med trapp på to sider, er heldigvis godt synleg. Det siste bildet viser ei informasjonstavle som gir ein del historisk informasjon om bygningen.
Frå Mariakyrkja. Foto: Arne Berge 2019Frå dåpskapellet, Mariakyrkja. Foto: Arne Berge 2005Informasjonstavle ved Mariakyrkja. Foto: Arne Berge 2005
Celsusbiblioteket blei bygd på 100-talet e. Kr. og stod dermed ikkje i Efesos i nytestamentleg tid. Eg tar likevel med eit notat om dette vakre bygget i serien med bilde frå dei sju byane i Johannes openberring. Alle som besøker Efesos, vil sjølvsagt også vera opptatt av denne bygningen.
Biblioteket var ferdig i år 125, det vil seia ca 30 år etter Johannes openberring blei skriven og ca 70 år etter apostelen Paulus si verksemd i byen.
Bygget er oppkalla etter Tiberius Julius Celsus som var guvernør i provinsen Asia. Han døydde i 114 og sonen hans begynte å bygga biblioteket over grava til faren. Men også sonen døydde tidleg, og bygget blei fullført av barnebarnet til guvernøren.
Celsusbiblioteket skal på det meste ha hatt 12.000 bokrullar. Desse blei oppbevart i nisjer i veggen og var beskytta mot fukt og temperatursvingningar ved at dei var plassert inne i doble murar. Eg skulle gjerne visst meir om innhaldet i desse rullane. Tenk om desse hadde vore bevarte, eventuelt bare fragment av dei! Det hadde vore ein fantastisk litterær skatt! Men dessverre: Biblioteket blei øydelagt og brent då gotarane invaderte byen i 263.
Til høgre for fronten av biblioteket ser me litt av ein stor portal som går inn til torget i byen. Portalen er eldre enn biblioteket og den stod der i nytestamentleg tid. Så her har nok Paulus og Johannes passert mange gonger. Les om torget her.
I trappa framfor fronten av biblioteket er det ein interessant detalj. Her er det rissa ein menorah inn i steintrappa, altså ein jødisk sjuarma lysestake. Det var ei stor jødisk befolkning i Efesos, og me veit at det var synagoge i byen. Det var der Paulus begynte verksemda si på 50-talet (Apg 19,8). Men det er ikkje kjent kvar synagogen låg. Menorahen ved Celsusbiblioteket er det einaste konkrete jødiske symbolet som hittil er funne i dei arkeologiske utgravingane.
Menorah rissa i stein ved Celsusbiblioteket. Foto: Arne Berge 2019Informasjon ved menorahen. Foto: Arne Berge 2019
Skulptur frå Domitiantempelet, nå i Ephesus Museum. Foto: Arne Berge 2019
Armen og hovudet er alt som er igjen etter den enorme keisarskulpturen i Domitiantempelet i Efesos. Ut frå størrelsen på hovudet, reknar ein med at skulpturen var ca 5 meter høg.
Domitian var keisar i perioden 81-96. Han blei kalla Herre og Gud. Tempelet blei bygd i 89-90 og stod som eit tydeleg teikn på keisarkulten eller emperiekulten i tida då Johannes openberring blei skrive. Domitian blei elles mektig upopulær utover på 90-talet, og han blei drepen i 96. Då han var død, blei det bestemt at minnet etter han skulle vera fordømt (damnatio memoriae). Tempelet blei då omgjort til eit tempel til ære for faren Vespasian og broren Titus, som hadde vore keisarar før Domitian.
Det neste bildet viser nokre av restane som er igjen av Domitiantempelet i Efesos. Tempelet var bygd på ei stor plattform. Steinmurane me ser, var ein del av fundamenteringa for denne plattforma. Tempelet stod på nivået over steinbogane. Rett til høgre for dei to søylene ser me ei trapp som gjekk frå nedre nivå opp til øvre nivå der tempelet stod.
Sjå fleire bilde med god informasjon hos Carl Rasmussen på Holy Land Photo.
Murane under Domitiantempelet, Efesos. Foto: Arne Berge 2005
Så vidt eg forstår, meiner mange historikarar i dag at den store keisarskulpturen ikkje er ein skulptur av Domitian, men av Titus (sjølv om det ikkje blei presentert slik i Ephesus Museum i 2019). Begge desse har elles hatt eit negativt omdøme i kyrkja si historie. Titus var han som, før han blei keisar, leia øydelegginga av Jerusalem i år 70. Og Domitian har blitt knytt til forfølging av kristne i Efesosområdet på 90-talet.
I det 20. hundreåret har synet på Domitian endra seg. Han blir nå vurdert meir positivt enn tidlegare, i alle høve i den første perioden av dei 15 åra han var keisar. Upopulariteten som førte til drapet i 96, er framleis ein del av historia som blir fortalt. Sjå f eks i Store norske leksikon.
Det er interessant at det nå også blir rekna som usikkert om det verkeleg var systematisk kristenforfølging i Efesos så tidleg som under Domitian, og dermed også om imperiekulten på 90-talet var den konkrete bakgrunnen for Johannes openberring.
Det tradisjonelle synet har vore at apostelen Johannes som gamal var leiar for kyrkja i Efesos, at han under Domitian blei forvist til Patmos der han fekk synene sine og skreiv Johannes openberring, og at han etter Domitians død fekk koma tilbake til Efesos. Dette bygger på det kyrkjefedrane skreiv. Eusebios omtalte forfølging under Dometian i si kyrkjehistorie frå 320-talet (Kyrkjehistorie, bok III, 17-23), men så tidlege kyrkjefedre som Klemens av Alexandria (ca 150-215) og Tertullian (ca 160-220) skal også ha skrive om dette.
Eg vil her visa eit par ulike vurderingar av dette. Martin Synnes, som var ein av lærarane mine då eg studerte teologi, skreiv i 1996 at bakgrunnen for Johannes openberring var forfølging i Efesos under Domitian. Men han rekna ikkje med at Domitian sjølv, som levde langt borte i Roma, var involvert i dette:
Det er imidlertid lite sannsynlig at keiseren har befattet seg med en slik episode i en provins. Når vi betenker den rolle som Roms keiser (Domitian) inntar i Joh åp, er det ikke merkelig med en viss tilvekst i den kirkelige tradisjonen. Vi må slutte at Johannes tvangsmessig er blitt adskilt fra sine trosfeller. En angiver fra fiendtlig hold kan ha utløst guvernørens reaksjon.
Martin Synnes: Sju profetiske budskap til menighetene. Verbum forlag, Oslo 1996. Side 45
Professor Jorunn Økland skriv heilt annleis om dette i introduksjonen til Johannes openberring i Studiebibelen (2019):
I lang tid anså den historiske forskningen det for en sentral teori at forfølgelser var bakgrunnen for skriftet. Men historikere i dag finner ikke spor av eller kilder til at det skal ha vært systematiske kristenforfølgelser i Lilleasia i denne tidlige perioden. Johannes sier bare at han er på Patmos «på grunn av Guds ord og vitnesbyrdet om Jesus» (1,9) – det kan altså like gjerne ha vært for å misjonere. At skriftet er kritisk til romersk kolonimakt og storsamfunnet generelt, og at det oppfordrer til motstand mot imperiet, er det større enighet om. Forfatteren ser den sosiale, politiske og religiøse motstanden i et kosmisk perspektiv. Fordi alle jordiske imperier før eller siden faller, vil Roma falle som Babylon en gang gjorde det, og da vil Jerusalem frigjøres fra romersk overmakt – Jerusalem er etter Johannes´ mening Guds utvalgte by fra evighet til evighet (Åp 21).
Studiebibelen. Det Norske Bibelselskap 2019. Side 1209
Uavhengig av om det var forfølging av dei kristne i Efesos under Domitian eller ikkje; Domitiantempelet stod der på slutten av det første hundreåret. Det må ha vore eit mektig teikn på det kyrkja oppfatta som avgudsdyrking. For dei kristne kunne ingen andre enn Jesus Kristus vera «Herre og Gud».
Teateret på bildet er det einaste teateret som er nemnt i Bibelen. Me finn det i utgravingane etter den store og viktige antikke byen Efesos.
I nytestamentleg tid var teateret allereie gamalt og det var under utviding. Arbeidet med utvidinga starta under keisar Claudius (41-54) og blei avslutta under keisar Trajan (98-117). Då det stod ferdig romma det ca 25.000 tilskodarar.
Grunnen til at teateret i Efesos blir omtalt i Det nye testamentet, er at det var sentralt i eit opprør mot Paulus si forkynning og undervisning i byen på 50-talet. Opprøret er omtalt i Apostelgjerningane.
Dei kristne i Efesos på slutten av det første hundreåret, då Apostelgjerningane og Johannes openberring blei skrive, hadde nok ikkje noko positivt forhold til staden. Teateret var eit sentrum i den gresk-romerske kulturen og dei kristne hadde med seg den dramatiske historia om opprøret mot Paulus ein generasjon tidlegare.
Utgangspunktet var ein situasjon der Paulus blei anklaga for å vera ein trussel mot Artemiskulten, som var så viktig i byen. Dette har eg skrive om i notatet Artemistempelet i Efesos. Her følgjer andre delen av den godt formulerte forteljinga i Apostelgjerningane, kapittel 19:
Uroa breidde seg over heile byen, og alle som ein storma av stad til teateret og drog med seg Gaius og Aristarkos, to makedonarar som hadde følgt Paulus på reisa. Paulus ville gå inn i folkehopen, men læresveinane hindra han. Nokre av dei høgste embetsmennene i provinsen, som var mellom venene hans, sende òg bod til han at han ikkje måtte våga seg inn i teateret. Forsamlinga var no i fullt opprør. Somme skreik éin ting, andre noko anna, og dei fleste visste ikkje eingong kvifor dei hadde kome saman. Då skuva jødane fram ein mann som heitte Aleksander, og nokre i flokken sette han inn i saka. Aleksander gjorde teikn med handa og ville halda ein forsvarstale til folket. Men då dei skjøna at han var jøde, skreik dei alle i kor i to samfulle timar: «Stor er efesargudinna Artemis!» Men byskrivaren roa folkehopen og sa: «Efesarar, finst det noko menneske som ikkje veit at efesarbyen er sett til vaktar for tempelet til den store Artemis og steinen som har falle ned frå himmelen? Dette kan ingen nekta, og difor bør de no vera rolege og ikkje fara for brått fram. No har de ført hit desse mennene som verken er tempelranarar eller har spotta gudinna vår. Vil Demetrios og handverkarane hans reisa sak mot nokon, så har vi dei vanlege rettsmøta, og vi har våre guvernørar. Partane kan stemna kvarandre for retten. Og har de noko anna å krevja, skal det bli avgjort på det lovlege folketinget. Etter det som har hendt i dag, kan vi lett bli klaga for opprør. Og vi har ingen ting å visa til om nokon krev oss til rekneskap for dette oppstyret.» Med desse orda fekk han folkehopen til å skiljast.
Apg 19,29-40
Eg tenker meg at Lukas, då han skreiv dette avsnittet, truleg har snakka med Gaius og/eller Aristarkos. Dette var dei to mennene som hadde vore i Paulus sitt reisefølge og som nå hamna midt i kaoset i teateret. Dei blei augevitne og representantar for dei som trudde på Jesus, midt i den farlege situasjonen.
Byskrivaren som greidde å roa ned folkemengda i tempelet, var ein lokal tenestemann. Han var opptatt av at folket i byen skulle ha eit godt forhold til den romerske administrasjonen for provinsen, som også var lokalisert i byen. I talen sin forsvarar han faktisk dei kristne med å seia at dei er heilt ufarlege for den gresk-romerske kulturen; dei er verken tempelranarar eller nokon som har spotta den lokale gudinna. Han får roa forsamlinga ved å argumentera for at saka, om det då er nokon sak, heller må førast for dei ordinære rettsorgana. Og med talen sin oppnår han at folket forlet teateret. Dermed er også teateret ute av bibelhistoria. Men Paulus «sende bod etter læresveinane og sette mot i dei» før han reiste vidare (Apg 20,1). Etter den skremmande hendinga, trong dei nok å bearbeida det dei hadde opplevd.
Dette notatet er ein del av ein påbegynt serie med bilde frå dei sju byane i Johannes openberring. Stadane ligg i dag i Tyrkia. Kor mange notat det blir i serien og over kor lang tid den vil gå, veit eg ikkje. Men utgravningane etter Efesos er så innhaldsrike at det kjem meir før eg rettar blikket mot neste by. Efesos er jo også den av desse byane som betyr mest i bibel- og kyrkjehistoria.
Restar etter Artemistempelet i Efesos. Foto: Arne Berge 2019
Ei fordjupning i terrenget, stein frå gamle murar og ei søyle som er reist opp av arkeologar. Det er dei restane me i dag kan sjå etter det berømte Artemistempelet i Efesos. Men sjølv om det ikkje er så mykje å sjå av tidlegare tiders prakt, er det interessant å koma til denne staden. Tempelet som stod her, blei i antikken rekna som eit av dei sju underverka i verda. Og det er det einaste av desse sju underverka som er nemnt i Bibelen.
Tempelet var kjent for rikdomen sin og fordi at det var så vakkert. Bygningen var med vår tids språkbruk ein turistattraksjon for Efesos, og efesarane var nok svært stolte av tempelet og av gudinna Artemis som var knytt til byen.
Tempelet er omtalt i Apostelgjerningane kapittel 19. Dette skriftet blei truleg skrive i 80- eller 90-åra e. Kr. Episoden som blir omtalt, hende på 50-talet og er knytt til apostelen Paulus si verksemd i byen.
Forkynninga og undervisninga til Paulus blei tydelegvis oppfatta som ein trussel mot Artemiskulten (eller mot økonomien i denne kulten). Når det står om «heile Asia» i bibelteksten, handlar det om den romerske provinsen Asia som bestod av ein region rundt Efesos i Lilleasia, altså ikkje vår tids verdsdel.
Her er den første delen av teksten som omtaler tempelet:
På den tida vart det ei stor uro om Vegen. Ein sølvsmed som heitte Demetrios, laga Artemis-tempel av sølv og hjelpte handverkarane til god inntekt. Ein dag kalla han saman både dei og arbeidarane som dreiv med dette, og sa: «Godt folk! De veit at velstanden vår kjem frå dette arbeidet. Men no kan de både sjå og høyra korleis denne Paulus overtalar menneske i store mengder og fører dei vill, ikkje berre her i Efesos, men i mest heile Asia. Han seier at gudar som er laga av menneskehender, ikkje er gudar. Det er fare for at yrket vårt får dårleg ord på seg, men verre er det at tempelet til Artemis, den store gudinna vår, kan bli rekna for ingen ting, og at ho som heile Asia, ja, heile verda dyrkar, kan koma til å mista sitt velde.» Då dei høyrde det, vart dei rasande og ropa: «Stor er efesargudinna Artemis!» (Apg 19,23-28)
Litt lenger ute i teksten står det at det var allment kjent «… at efesarbyen er sett til vaktar for tempelet til den store Artemis …» (Apg 19,35). Det same uttrykket skal vera funne på ein mynt frå keisar Nero si tid, altså frå same tidsepoke som Paulus var i verksemd. Dette seier noko om historisiteten i den godt formulerte forteljinga i Apostelgjerningane.
Resten av teksten i Apostelgjerningane kapittel 19 kjem i neste notat frå Efesos; då skal det bli bilde frå teateret i byen.
Då teksten i Apostelgjerningane blei skriven på 80- eller 90-talet, var Artemistempelet allereie fleire hundre år gamalt, og det stod ennå i nesten 200 år. For faktakunnskap om tempelet: sjå for eksempel Store norske leksikon sin artikkel her.
Tilbake til bildet frå Efesos: I bakgrunnen kan du sjå Ayasoluk-høgda med mange interessante bygningar. Den grå bygningen til venstre framfor høgdedraget er moskéen Isa Bey frå 1300-talet. Over moskéen ligg det ei borg frå kristen mellomalder. Mellom borga og søyla frå tempelet ser du restane av den store Johannesbasilikaen. Den blei bygd på 500-talet der ein i følge den lokale tradisjonen meiner at apostelen Johannes er gravlagt.
Det å rusla rundt på restane av det store torget (agora) i Efesos, gjer det bibelske stoffet knytt til byen ganske nært for meg. Dette var den sentrale markedsplassen i det gamle Efesos. Her har nok både Paulus og Johannes, som begge budde i byen ein del av livet, gjort sine innkjøp. Og her har dei truleg hatt mange samtalar med folk, også om trua på Jesus.
Paulus var den første som forkynte trua på Jesus i Efesos. Dette var tidleg på 50-talet, altså bare ca 20 år etter Jesu død og oppstode i Jerusalem. Og den kristne tradisjonen seier at apostelen Johannes budde her ein lang periode etter år 70. Han leia truleg den kristne kyrkja her i vanskelege tider med mykje forfølging, spesielt på 90-talet.
Nokre av dei første notata her på bloggen handlar om koss desse to er knytt til staden, sjå notata Paulus i Efesos og Johannes i Efesos frå 2005.
Efesos var ein viktig by for den tidlege kristne kyrkja. Store delar av den nytestamentlege litteraturen som er knytt til Paulus og Johannes, er enten skriven i Efesos eller skriven til dei kristne som budde i byen. Og staden blei også verande viktig i fleire hundre år framover. Det tredje av dei sju økumeniske kyrkjemøta (konsila) i oldkyrkja, blei halde her i 431. Kyrkjemøtet var samla i den store Mariakyrkja, nokre hundre meter frå torget i byen.
Fakta om torget
Her er fakta og planteikning henta frå ei informasjonstavle på staden:
Å reisa til Efesos
Det arkeologiske utgravingsområdet ligg eit par kilometer frå småbyen Selcuk, eller Selçuk, som det blir skrive på tyrkisk. Efesos er altså ikkje eit moderne stadnamn. Skal du finna staden på eit moderne kart, kan du leita etter turistbyen Kusadasi sør for Izmir.
Det er mange turistar som kjem til Efesos. Det er ikkje så merkeleg. Trass i folkemengda syns eg det er ei stor oppleving å koma til staden. Her er det mykje flott og interessant å sjå frå den gresk-romerske kulturen i austre del av Romarriket. Og det at byen har ein så sentral posisjon både i NT og i den eldste kristne kyrkja si historie, gjer den etter mitt skjøn ekstra interessant som reisemål.
«Det du får sjå, skal du skriva ned i ei bok og senda til dei sju forsamlingane: til Efesos, Smyrna, Pergamon, Tyatira, Sardes, Filadelfia og Laodikea.» (Op 1,11)
Slik står det i første kapittel i Johannes openberring. Eg har reist til desse sju byane og vil i tida framover dela nokre bilde frå stadane.
Andre og tredje kapittel i Johannes openberring inneheld sju korte bodskap til dei kristne forsamlingene i desse byane. Desse bodskapa blir tradisjonelt kalla sendebrev, men kunne like gjerne vore kalla profetiar. Eigentleg er det heile openberringsboka som i følge Op 1,4 er eit brev til dei kristne i dei sju byane. Rekkefølga som byane er nemnde i, speglar ei naturleg reiserute med utgangspunkt i Efesos.
I helsinga i starten av boka (1,4) blir mottakarane omtalte som «dei sju forsamlingane i Asia». Asia var den gong namnet på den romerske provinsen i dette området.
Det var elles kristne forsamlinger også i andre byar i provinsen. Me les i Det nye testamentet om Miletos, Kolossai og Hierapolis (Apg 20,17 ff; Kol 1,2 og 4,13) som altså ikkje er nemnde som mottakarar i Openberringa. Ei mogleg forklaring på dette er den bevisste bruken av sjutalet (og andre tal) i boka. Sjutalet strukturerer på mange måtar innhaldet i Openberringa og talet står gjerne for det fullkomne eller for ein heilskap. Dermed kan me tenka oss at boka til forsamlingane i «dei sju byane» eigentleg er eit brev med bodskap til alle dei kristne forsamlingane.
Nokre av dei eldste notata her på bloggen blei skrivne etter at eg hadde to turar til området i 2005. Hausten 2019 var eg tilbake i dette bibelske landskapet på studietur. Det er inntrykk frå desse turane eg vil nå vil dela gjennom foto og kommentarar.
27.09.2019: Eg var nyleg på studietur i Vest-Tyrkia, og ein av stadane me besøkte, var Hierapolis / Pamukkale. Eg hadde vore her eit par gonger før, men det var så langt tilbake som i 2005. Etter den tid er det her gjort eit arkeologisk funn som eg syns er svært interessant; i 2011 blei apostelen Filips grav funnen i ein kyrkjeruin nær Filips martyrium, staden der han etter tradisjonen blei korsfesta.
Filips martyrium og gravkyrkje ligg i bakkane ovanfor det romerske teateret i den gamle byen Hierapolis.
Den kristne misjonen nådde tidleg fram til Lykosdalen med dei tre nabobyane Hierapolis, Laodikea og Kolossai. Allereie på 50-talet, ca 25 år etter Jesu død og oppstode, er byane omtalt i Kolossarbrevet (Kol 4,12-13). Epafras hadde truleg møtt den kristne trua hos Paulus i Tyrannusskulen i Efesos (Apg 19,8-10). Epafras blir av nokre kalla Lykosdalens «apostel».
Det er likevel apostelen Filip som først og fremst blir knytt til den tidlege kyrkja i Hierapolis. Han kom kanskje hit på slutten av 60-talet eller på 70-talet, og tradisjonen seier at han blei martyr ved å bli korsfesta opp-ned i år 80.
Ruinane etter bygningen som blir kalla Filips martyrium, har lenge vore kjent. Fagfolk rekna også med at sjølve grava var innanfor denne ruinen. Men i 2011 fann arkeologer grava i ein kyrkjeruin like nedanfor martyriet.
NRK viste i desember 2011 ein dokumentar om funnet av grava. Her kjem det fram at norske arkeologar var aktivt med i utgravingane. Les NRKs omtale av programmet: Se NRKs unike bilder fra apostelen Filips grav.
Det er funne eit interessant segl (brød-stempel) i bronse med bilde av Filip mellom grava (til venstre) og martyriet (til høgre).
På informasjonstavla på staden (på eitt av bilda under) og i Biblical Archaelogy Society sin omtale av funnet, blir det oppgitt at dette seglet er frå 6. hundreår.
Steinbenkane i gravkammeret. Foto: Arne Berge 2019Apostelen Filips martyrium. Foto: Arne Berge 2019
Eg tar også med teksten på eit par av informasjonstavlene på staden, med omtale av gravkyrkja og martyriet.
Informasjonstavle, Filips gravkyrkje. Foto: Arne Berge 2019Informasjonstavle, Filips martyrium. Foto: Arne Berge 2019
Her står eg ved Izniksjøen i Tyrkia på eit bilde frå 2005. Under vatnet her ligg staden der kyrkjemøtet i Nikea blei halde i 325. Nå les eg at det nyleg er oppdaga ein kyrkjeruin ute i vatnet, 2-3 meter under overflata og bare 50 meter frå land. Det er den russiske nettstaden rt.com som skriv om dette. Dersom det er korrekt, er det mest utruleg at kyrkjeruinen ikkje er funnen før!
Archeologists find one of Christianity’s most important sites & plan to open underwater museum
A chance discovery by a team of archeologists in Turkey may have revealed one of the most significant sites in the history of Christianity after years of fruitless searching. And they’re now planning an underwater museum.
(via facebooksida til Holy Scriptures Forum – Forum for hellige skrifter)
Det var ei veldig spesiell oppleving å stå på stranda i Iznik den gongen. Gruppa frå Bryne kyrkjelyd hadde truvedkjenninga og kyrkjemøtet i 325 som tema for besøket i byen, sjølv om me veldig godt visste at den endelege utforminga av Nicenum først skjedde på konsilet i Konstantinopel drøyt 50 år seinare.
Den tyrkiske guiden som me hadde med oss, visste sjølvsagt ikkje noko om kyrkjeruinen. Det me høyrde om, var det gamle sentatspalasset som hadde lege her, og som nå låg under sjøen. Det blei sagt at murane me ser ut i vatnet, var restar etter dette palasset som var staden for kyrkjemøtet. Det treng sjølvsagt ikkje vera nokon motsetnad her. Saman med eit palass kan det godt ha vore ei kyrkje, og den har i så fall naturleg nok vore viktig når biskopar frå den verdsvide kyrkja samla seg til møte.
Les også denne artikkelen som eg skreiv etter turen:
Nikea
Biskopane som kom saman i Nikea på forsommaren 325, hadde nok mykje å snakka om! For ei kjensle av fridom dei må ha kjent på! For første gong kunne leiarane for dei kristne kyrkjelydane rundt i Romarriket samlast ope, og det til og med på invitasjon frå keisaren!
Kristendomen var på dette tidspunktet nyleg blitt lovleg religion i den austre delen av det romerske riket. Det var keisar Konstantin som hadde skapt dei grunnleggjande endringane og som nå kalla saman alle biskopane til konsil i Nikea. Forskarane fortel at det var om lag 250-300 biskopar som deltok på møtet. Dei fleste kom frå det austlege middelhavsområdet. Det var nok ei ganske spesiell forsamling. Mange av dei var prega, både med indre og ytre sår, etter tida med forfylging og undertrykking.
Denne artikkelen vil ta deg med til den tyrkiske byen Iznik …
Ordet «mausoleum» har eit heilt konkret opphav. Kong Mausolos i den greske byen Halikarnassos, dagens tyrkiske Bodrum, ville på 300-talet f. Kr. bygga eit stort gravmæle over seg sjølv. Det gjorde han så grundig at ordet mausoleum sidan har blitt eit internasjonalt ord som også blir brukt på norsk. Byggverket hans blei rekna som eit av antikkens sju underverk.
Det er gjort arkeologiske utgravingar på staden der Mausoleet stod. I dag er dette eit friluftsmuseum midt i Bodrum. Dette var sjølvsagt ein av dei historiske stadane eg på førehand hadde bestemt meg for å besøka, då eg var på ferie i byen i sommar (2014).
I antikken var byen Halikarnassos berømt for dette Mausoleet. Det låg godt synleg i skråninga opp frå den gamle hamna. I dag er dette annleis. Bodrum er full av turistar. Men eg måtte leita meg fram til Mausoleet. Det viser seg at utgravingane er godt skilta frå hovudvegen lenger oppe i byen, men eg fann inga skilt frå strandpromenaden langs marinaen. Dette er tydelegvis ikkje det store trekkplasteret for fleirtalet av reisande til Bodrum i dag.
Nå er det rett nok bare restar igjen av Mausoleet. Hadde det framleis stått der i all si prakt, hadde det sjølvsagt hatt stort besøk også i vår tid.
Bildet viser modellen eg såg på staden. Mausoleet hadde ei grunnflate på 38 x 32 meter, var 55 meter høgt og hadde omfattande utsmykning. Bygget hadde i følge forfattarar frå antikken, fire seksjonar over kvarandre: først eit høgt podium, så ein del som såg ut som eit jonisk tempel med 36 søyler, deretter ein pyramide med 24 trinn og øverst ein statue av kong Mausolos og kona Artemisia (som også var søstera hans).
Mausoleet blei bygd omkring år 350 f. Kr. Det stod i ca 1500 år. Biskop Eustathios skal ha omtalt det i sine skrifter frå 1100-talet. Ein reknar med at det blei øydelagt i jordskjelv i 1303. Ruinane blei brukt som steinbrot av johanittarane då dei bygde borga i Bodrum på 1400-talet.
Relatert notat: Uluburun-vraket om det marinarkeologiske museet i Bodrum.
Uluburum-vraket er restane av ein båt som gjekk ned på kysten av dagens Tyrkia for snart 3.500 år sidan. Vraket frå det 14. hundreåret f. Kr. er det største klenodiet på museet i Bodrum; det skal vera det eldste skipsvraket som er undersøkt av arkeologar. Båten var laga av sedertre og den var ca 15 meter lang. Den gjekk i si tid ned, lasta med store mengder gods og handelsvarar. Eit slikt funn seier derfor svært mykje om den tida sitt samfunn.
Eg har sommaren 2014 vore på ferie i Bodrum i Tyrkia. I tillegg til å ha avslappande sommardagar saman med Inger, har eg sjølvsagt besøkt fleire av dei historiske utstillingane og arkeologiske utgravingane i byen, som er bygd over den gamle greske byen Halikarnassos.
Bildet er frå båthamna i Bodrum. Det marinarkeologiske museet er bygd opp inne i borga som ligg sentralt i byen. Du ser tre av tårna på borga i bakgrunnen.
Borga med museet, og spesielt det svært gamle Uluburun-skipsvraket, var ein av dei to stadane eg på førehand hadde bestemt meg for å oppsøka. Og eg blei ikkje skuffa. Museet har mange og flotte utstillingar. Det er eit av dei ledande musea når det gjeld marin arkeologi. Faktisk blei museet bygd opp parallelt med at denne greina av arkeologien vaks fram som eige fagområde frå ca 1960.
Men tilbake til utstilinga av Uluburun-vraket: den består av ein hall der me ser ein rekonstruksjon av koss båten låg på botnen, i full storleik. Dette ser me ovanfrå, i det perspektivet arkeologane får når dei dykkar (detalj på bildet under). Over dette ser me eit like stort bilde av koss ein ser for seg livet på båten, sett frå sida. Den neste hallen er ei utstilling av eit utval originale gjenstandar som blei funne på og ved båten. Dette er verkeleg imponerande og flotte saker!
Båten var lasta med over 20 tonn med gods og varar frå ulike kulturar rundt Middelhavet og i Midt-Austen. Den store breidda av innhaldet i lasten viser at båten dreiv med det me i dag ville kalla internasjonal handel og frakt. Det er registrert over 18.000 gjenstandar frå båten. Museet antyder at båten kan ha dratt ut frå ei hamn aust i Middelhavet, f eks i Ugarit i Syria eller på Kypros, og at den var på veg til eit ukjent mål i vest.
Arkeologane gjorde over 22.000 dykk i løpet av 11 år (1984-1994) for å undersøka og heva gjenstandar og vrakdelar. Wikipedia har ei liste over dei viktigaste gjenstandane som blei funne ved vraket her.
Her er eit par bilder frå utstillinga. Det første viser ein detalj frå den rekonstruerte båten slik den låg på botnen. Det andre viser bildet av koss ein ser for seg livet ombord på båten.
Den bibelske byen Smyrna heiter i dag Izmir. Eg har tidlegare skrive om utgravinga av agora i Smyrna. Nå er ein i ferd med å avdekke restane etter eit romersk teater i byen. Dette kan kanskje vera staden Polykarp blei drept som martyr ca år 155?
Myndigheitene arbeider med å ekspropiera eigedomar og fjerna hus for å grava fram teateret. Det blir opplyst at staden har vore kjent frå studier i området for nærare 100 år sidan.
Demolitions reveal ancient Roman theater in Aegean town
The stage walls and entrance of a Roman-era amphitheater in İzmir’s Kadifekale neighborhood, once covered by expropriated shanty houses, have been unearthed due to the efforts of the İzmir Metropolitan Municipality.
The municipality has issued an order of expropriation on a 12,900-squaremeter area to unearth the ruins of the amphitheater. So far, 137 title deeds covering an area of 11,115 square meters have been purchased and 175 buildings have been demolished. The judicial process for the expropriation of the last 15 buildings in the area is ongoing, municipal officials noted.
Archeologists will start working in the area once the demolition is over.
The most comprehensive information about the ancient theater in Kadifekale can be obtained in the studies of Austrian architects and archaeologists Otto Berg and Otto Walter, who conducted studies in the region in 1917 and 1918, from their plans and drawings.
The remains of the theater, which is thought to have held a capacity of 16,000 people, has characteristics of the Roman era according to many researchers, the study reports.
Larry Hurtado skriv her om ein grafittitekst frå før år 125 i det gamle Smyrna, dvs dagens Izmir. Teksten inneheld orda herre og tru, og det er ikkje usannsynleg at dette er ein kristen tekst. Les gjerne heile det interessante innlegget hos Larry Hurtado, som altså skriv om boka Everyday Writing in the Graeco-Roman East.
In my previous posting I briefly described Roger Bagnall’s new book, Everyday Writing in the Graeco-Roman East, and I mentioned his lead chapter on a body of graffiti from ancient Smyrna. Among the items he discusses in this chapter, I was particularly (predictably!) intrigued with one that Bagnall confidently claims must be Christian (pp. 22-23). Here are the basic data:
The graffiti in question are on plastered surfaces in the basement of a city structure, and there are multiple layers of plaster laid on across time.
One graffito includes a date, which Bagnall correlates to 125/126 CE.
The layer of plaster beneath the layer on which this dated graffito is written is partially exposed, and on this exposed plaster is «a most remarkable graffito, incised into the plaster rather than written with ink or charcoal.» This graffito reads:
NRK sendte i går eit interessant program i serien Schrödingers katt om funnet av apostelen Filips grav i Hierapolis i Tyrkia.
Eg var i Hierapolis i 2005 og såg då ruinane etter Martyrion (biletet), pilegrimskyrkja som skal ha stått der Filip blei korsfesta. Nå er det like nedanfor Martyrion funne ein kyrkjeruin som er bygd opp omkring ei romersk grav. Arkeologane meiner å ha gode indisium på at dette er Filips grav.
Biletet viser Martyrion på ein bakketopp, prosesjonstrappa opp til martyrkyrkja og området nedanfor der grava nå er gravd ut.
Sjå TV-programmet her. Det interessante programmet fortel også om andre sider ved Hierapolis» si historie og om kalksteinsklippene som har gitt staden det moderne namnet Pamukkale («Bomullsslottet»).
Her er NRKs omtale av programmet:
Se NRKs unike bilder fra apostelen Filips grav
Gravstedet til Apostelen Filip, en av Jesus sine 12 disipler, ble funnet i Tyrkia tidligere i år. Norske forskere deltok under den arkeologiske utgravingen i Hierapolis i det sørvestlige Tyrkia.
NRK Schrödingers katt har fått tilgang til opptak i dette strengt bevoktede utgravingsområdet, og har som det første filmteam i Europa tatt del i utgravningene sammen med norske og internasjonale forskere.
Eg kan jo også ta med Hierapolis er nemnt éin gong i NT:
Epafras, som er ein av dykkar eigne, helsar dykk. Han er ein Kristi Jesu tenar og strider alltid for dykk i bøn, så de kan bli ståande, fullmogne og fullt overtydde om heile Guds vilje. Eg gjev han det vitnemålet at han strevar og arbeider for dykk og for dei som er i Laodikea og Hierapolis. (Kol 4,12-13)
I Tyrkia er dessverre den historiske kyrkjeruinen etter Hagia Sophia i Nikea nyleg gjort om til moské.
Staden har ei tyding i kyrkje-historia ved at det sjuande og siste økumeniske konsilet var samla her i 787.
Eg hadde ei flott oppleving då eg besøkte staden i 2005. Les om besøket i kyrkja og byen Iznik i notatet Nikea. Mens me var samla i kyrkjeruinen oppstod ideen til studiegruppa Oldkyrkja som framleis eksisterer på Bryne.
Hagia Sophia i Nikea blei bygd på 500-talet av keisar Justinian. I 1331 blei den gjort om til moské og i 1920 blei den museum. Og nå er den altså gjort om til moské igjen.
Jewish temple found in ancient port city at Lycian site
Ongoing excavations at the ancient port city of Andriake in Lycia — located in Antalya’s Demre district — have uncovered a centuries-old Jewish temple.
Site chief Dr. Nevzat Çevik, an archaeology professor at Akdeniz University, told the Anatolia news agency that his team believes the temple is from around the third century. Located on a choice spot facing the sea, the temple was likely built following a law instituted in 212 that allowed Jews the right to become Roman citizens, Çevik said.
The find is important as it is the first archaeological trace of Jewish culture found in Lycia. “For the archaeological world, the world of science and particularly for Lycian archaeology and history, we’re facing an important find here. It’s the first remnant of Lycian Jewish culture we’ve found,” Çevik said, describing the find. (Les meir)
Når eg les dagens bibelord (25.09.2007), ser eg for meg eit varmt lokale med mykje folk, sterke kjensler og tett os frå mange oljelamper. Teksten gir eit uventa glimt inn i den første kristne misjonsverksemda. Me møter Paulus som forkynnar (med lange talar) og som omsorgsfull kristen leiar, på gjennomreise i Troas i dagens Tyrkia. … Hald fram med å lese «Ei natt i Troas»
Når eg les dagens bibelord (25.09.2007), ser eg for meg eit varmt lokale med mykje folk, sterke kjensler og tett os frå mange oljelamper. Teksten gir eit uventa glimt inn i den første kristne misjonsverksemda. Me møter Paulus som forkynnar (med lange talar) og som omsorgsfull kristen leiar, på gjennomreise i Troas i dagens Tyrkia.
Teksten fortel om kor opptatt Paulus var av å forkynna Ordet og å samla sine medkristne rundt Bordet (nattverdsmåltidet). Eg trur både han og tilhøyrarane hans gløymde tid og stad den kvelden og natta. Og den unge Evtykos hadde nok funne den beste plasseringa av alle, der han sat i vindauget og trakk frisk luft. Bare så synd at han somna og fall ned tre etasjar …
Teksten fascinerer meg. Den seier meg noko om intensitet og fellesskap blant dei første kristne. Og midt i dette får me høyra om eit fantastisk Guds under, på gata i Troas.
Her er teksten:
7 Første dagen i veka var vi samla for å bryta brødet. Paulus tala til dei, og han heldt på heilt til midnatt, sidan han skulle reisa dagen etter.8Det var mange lamper i den salen ovanpå der vi var samla.9Ein ung gut som heitte Evtykos, sat i vindauget. Då Paulus tala så lenge, fall han i djup søvn og datt ut gjennom vindauget frå tredje høgda. Han var død då dei tok han opp.10 Men Paulus gjekk ned, bøygde seg over han, slo armane kring han og sa: «Ver ikkje redde! Det er liv i han.»11Så gjekk han opp att, braut brødet og åt, og tala endå lenge, heilt til det lysna. Då drog han av stad.12Dei leidde guten heim i live, og det var til useieleg trøyst for dei.
Denne artikkelen har eg skrive til Luthersk Kirketidende (nr 11, 2007). Avsnittet om Iznik/Nikea byggjer på det eg tidlegare har skrive om byen her på bloggen.
– ”Eg skal i Oldkyrkja i kveld”. Den dagen eg høyrde denne kommentaren frå ei kvinne i kyrkjelyden, forstod eg at studiegruppa vår rett og slett har fått namnet ”Oldkyrkja”. Dette er eit festleg namn, spesielt med tanke på at me i Bryne kyrkjelyd i over 25 år har drive eit ungdomsarbeid som heiter ”Ungkyrkja”!
Det heile begynte på ein kyrkjelydstur til Tyrkia i 2005. Hovuddelen av turen gjekk i apostlane sine fotspor i Efesos-området. Men me hadde også noko kyrkjehistorisk stoff om oldkyrkja og det bysantinske riket på programmet, med besøk i Iznik (Nikea) og Istanbul (Konstantinopel). I ettertid er det først og fremst besøket i det gamle Nikea som har skapt noko nytt i kyrkjelyden vår. Der og då kom ideen: kva om me kunne starta ei studiegruppe når me kjem heim til Bryne? Nokre av turdeltakarane hadde kome på sporet av noko dei ville vita meir om!
Då gruppa frå kyrkjelyden var i Iznik, hadde me samlingar i kyrkja Hagia Sophia og på stranda ved Izniksjøen. Hagia Sophia var samlingsstad for det sjuande og siste økumeniske konsilet i 787. Restane av kyrkja, som i si tid blei gjort om til moske, står nå som ein vakker og stille ruin i ein liten park i sentrum av byen. Og Senatspalasset, som romma det første kyrkjemøtet i 325, ligg i dag under vatn i Izniksjøen. Kultur- og naturforholda har verkeleg endra seg i løpet av ein periode på mest 1700 år, men begge stadane gav oss eit sterkt inntrykk av autentisitet.
Begge stadane las me den nikenske truvedkjenninga, vel vitande om at den ikkje blei ferdigformulert før i Konstantinopel i 381. Men eg var vel ikkje så langt frå sanninga då eg sa at kyrkjemøtet i 325 la mykje av grunnlaget for den flotte vedkjenninga? Og tankane gjekk; på den eine sida opplevde turdeltakarane at dei var i ein utkant i verda. På den andre sida sette dei ord på undringa over at denne byen var viktig nok til å vera vertskap for to av dei sju konsila i oldkyrkja! Her arbeidde høgt skolerte teologar med formuleringar om korleis kyrkja skulle forstå Bibelen, formuleringar som sidan har prega heile den verdsvide kyrkja. Me opplevde sterkt at me i vår tid er avhengige av arbeidet som desse tidlege kyrkjeleiarane gjorde. Deira finslipte formuleringar har sidan alltid vore forståingsnøkkel til inkarnasjonen sitt mysterium.
Ei tid etter turen inviterte nokre av turdeltakarane til den første samlinga i ei studiegruppe som også eg blei med i. Engasjementet deira smitta, og det blei faktisk slik at dei måtte setja grense for kor mange som kunne vera med. Gruppa arbeider med boka 21 kirkefedre av Peter Halldorf. Me har ei samling i månaden, og alle førebur seg med å lesa eit kapittel om ein av kyrkjefedrane. Ofte finn enkelte av deltakarane også fram anna stoff om den aktuelle personen. Så brukar me kvelden til å samtala om det me har lese. Me er opptekne av kyrkjefedrane sine liv og deira tankegang, og me blir også stadig fascinert av korleis Peter Halldorf trekkjer trådane til vår tid og gjer kyrkjefedrane aktuelle for oss. Samtidig er det mykje som undrar oss og som gjer at me får lyst til å finna ut meir.
Gruppa bruker Bøneboka som andaktsbok og me opnar samlingane med å lesa nokre bøner og (sjølvsagt!) den nikenske truvedkjenninga. Kveldane blir også avslutta med bøner frå Bøneboka.
Eg trur kyrkjefedrane og oldkyrkja blir opplevd som eit meir aktuelt tema i dag enn for få år sidan. Mi oppfordring til andre kyrkjelydar og andre prestar er å setja historia vår på dagsorden! Ver gjerne kreative! Det treng ikkje starta med ein kyrkjelydstur til Tyrkia, men for oss var det ein slik tur som sette det heile i gang.
Eg vil også seia noko om min rolle som prest i denne samanhengen. På turen til Tyrkia var eg ein av reiseleiarane, men i gruppa er eg nå ”bare” ein av deltakarane. Gruppa består av tolv personar med svært ulik utdannings- og yrkesbakgrunn, og eldsjelene som blei sette i brann i Nikea, har framleis både det organisatoriske og innhaldsmessige ansvaret. Alle har sitt å bidra med, og sjølvsagt har eg den faglege bakgrunnen med meg inn i fellesskapet.
Det er godt for ein kyrkjelyd å ha medlemer som har interesse for kyrkja sine røter. Og for mitt eige vedkomande vil eg seia det er eit privilegium å vera med i denne studiegruppa. Kveldane ”i Oldkyrkja” er inspirerande. Dei utfordrar meg både som prest og som menneske.
For eit par år sidan var eg to turar i Tyrkia for å besøka stadar knytt til Bibelen og kyrkjehistoria. Det var verkeleg interessant. Både fordi det var mykje flott å sjå og læra om det historiske stoffet, og fordi eg gjennom forskjellige kontaktar fekk eit visst innblikk i dei kristne sin situasjon i landet … Hald fram med å lese «Kristne sin situasjon i Tyrkia»
For eit par år sidan var eg to turar i Tyrkia for å besøka stadar knytt til Bibelen og kyrkjehistoria. Det var verkeleg interessant. Både fordi det var mykje flott å sjå og læra om det historiske stoffet, og fordi eg gjennom forskjellige kontaktar fekk eit visst innblikk i dei kristne sin situasjon i landet i dag.
Dette siste har eg vore opptatt av frå eg for nokre år sidan las William Dalrymple si bok I skyggen av Bysants (anbefales!).
Både gresk-ortodokse og armenske kristne er i ein pressa situasjon i Tyrkia. Men dei ortodokse har framleis det viktige økumeniske patriarkatet i Konstantinopel (Istanbul). Elles er det nokre få katolikkar og ein svært liten protestantisk minoritet. I juni 2005 sat eg i Tyrkia og skreiv dette her på bloggen:
«Men biletet er ikkje bare mørkt, sett frå ein kristen synsstad. Eg har denne veka møtt evangeliske kristne som er her fordi Gud har sagt at dei skal vera her! Dei arbeider i det stille med kyrkjeplantings-prosjekt, og dei håper og trur at dette arbeidet skal gje vekst i framtida gjennom huskyrkjer i tyrkiske heimar. Det er godt å vita om desse, og det er viktig at me som er kristne i vesten er med og ber for dei som slik har ei viktig og spesiell misjonsteneste.» (les meir)
I dag (22.05.2007) har Erling Rimehaug ein større artikkel frå Tyrkia i Vårt Land under vignetten Tro, etikk, eksistens. Hovudperspektivet hans er spørsmålet om eit sekulært islam er mogleg. Men mykje av artikkelen handlar direkte om dei kristne sin situasjon i landet i vår tid.
Arkeologar har funne ein gravstad for gladiatorar i Efesos. Denne byen er ein viktig by i nytestamentleg samanheng. Ein stor del av NT er anten skrive i Efesos eller skrive til kristne i dette området i det første hundreåret. Biletet viser det store teateret i Efesos der det foregjekk gladiator-kampar. Teateret hadde plass til ca … Hald fram med å lese «Gladiatorar i Efesos»
Arkeologar har funne ein gravstad for gladiatorar i Efesos. Denne byen er ein viktig by i nytestamentleg samanheng. Ein stor del av NT er anten skrive i Efesos eller skrive til kristne i dette området i det første hundreåret.
Biletet viser det store teateret i Efesos der det foregjekk gladiator-kampar. Teateret hadde plass til ca 25.000 tilskuarar. Her var det også det blei opprørsk stemning mot Paulus, slik det er skildra i Apg 19,23 ff.
Sjølv om gladiator-kampar ikkje har noko direkte med NT å gjera, tar eg likevel med ein notis om dette temaet som seier mykje om den romerske kulturen dei første kristne i Lilleasia levde i.
Skjeletta som er funne på gravstaden, kjem hovudsakleg frå menn i alderen 20-30 år og dei fortel om koss gladiatorane levde, kjempa og døydde. BBC News skriv om funnet:
Scientists believe they have for the first time identified an ancient graveyard for gladiators. Analysis of their bones and injuries has given new insight into how they lived, fought and died. The remains were found at Ephesus in Turkey, a major city of the Roman world, BBC Timewatch reports.
Gladiators were the sporting heroes of the ancient world. Archaeological records show them celebrated in everything from mosaics to graffiti. Motifs of gladiators are found on nearly a third of all oil lamps from Roman archaeological digs throughout the Empire.
But how much did they risk every time they stepped into the arena? Did they have much chance of getting out alive? The discovery of what is claimed to be the first scientifically authenticated gladiator graveyard has given researchers the opportunity to find out. (les meir)
Murrestar i Izniksjøen der kyrkjemøtet i Nikea blei halde i 325. Foto: Arne Berge 2005
Biskopane som kom saman i Nikea på forsommaren 325, hadde nok mykje å snakka om! For ei kjensle av fridom dei må ha kjent på! For første gong kunne leiarane for dei kristne kyrkjelydane rundt i Romarriket samlast ope, og det til og med på invitasjon frå keisaren!
Kristendomen var på dette tidspunktet nyleg blitt lovleg religion i den austre delen av det romerske riket. Det var keisar Konstantin som hadde skapt dei grunnleggjande endringane og som nå kalla saman alle biskopane til konsil i Nikea. Forskarane fortel at det var om lag 250-300 biskopar som deltok på møtet. Dei fleste kom frå det austlege middelhavsområdet. Det var nok ei ganske spesiell forsamling. Mange av dei var prega, både med indre og ytre sår, etter tida med forfylging og undertrykking.
Denne artikkelen vil ta deg med til den tyrkiske byen Iznik, byen som tidlegare heitte Nikea. Her blei det første økumeniske konsilet, eller kyrkjemøtet, halde i 325. Og dette møtet blei svært viktig for utviklinga av den kristne kyrkja. Den truvedkjenninga som me kallar ”den nikenske”, fekk rett nok ikkje sin ferdige form på dette møtet. Men grunnlaget blei lagt her og vedkjenninga blei endeleg vedtatt på det neste store konsilet, i Konstantinopel i 381.
Det første biletet viser stranda ved Izniksjøen. Her låg senatpalasset der kyrkjemøtet blei halde i 325. Det andre biletet viser ruinen etter kyrkja Hagia Sofia, der eit seinare konsil var samla i 787.
Iznik / Nikea
Den historisk interessante byen Iznik er i dag eit spennande turmål nokre få timars reise frå Istanbul, 85 km frå storbyen Bursa. Iznik ligg vakkert til ved breidda av Izniksjøen. Byen har i dag ca 45.000 innbyggjarar.
Det er ein by med lange historiske tradisjonar. Det var ein av Alexander den stores generalar, Lysimachus, som gav byen namnet Nikea ca 300 f.Kr. Romarane tok seinare byen og bygde dei fem km lange og ti meter høge bymurane som framleis er godt synlege. Under det bysantinske riket, som oppstod på 300-talet e.Kr., blei Nikea vidareutvikla og i denne tida blei det òg bygt mange kyrkjer.
Byen har vore hovudstad både for det selsjukkiske tyrkiske riket og for det bysantinske keisardømet. Dette siste skjedde då den kristne byen Konstantinopel i 1204 utruleg nok blei tatt av vesteuropearar under det fjerde korstoget. Då måtte den bysantinske keisaren trekkja seg tilbake til Nikea og forsterka bymurane der for å vera trygg. Keisaren flytta tilbake til Konstantinopel først i 1261. Seinare blei Nikea, då under namnet Iznik, ein viktig by i det muslimske ottomanske riket. Men etterkvart mista byen si tyding og den er nå ein litt avsidesliggjande stad. Frå den muslimske tida har Iznik vore mest kjent for sine keramiske fliser som mellom anna prydar Den blå moské i Istanbul.
Hagia Sofia
Hagia Sofia, Iznik. Foto: Arne Berge 2005
I ein fredeleg park midt i byen ligg ruinane etter den gamle kyrkja Hagia Sofia. Kyrkja var bygd av keisar Justinian på 500-talet i det som kan kallast gullalderen til det bysantinske riket. Den fekk det same namnet som hovudkyrkja i Konstantinopel, ”Den heilage visdomen si kyrkje”. Kyrkja blei gjort om til moské i 1331 då muslimane overtok området. Seinare er den gjort om til museum. Det einaste som er igjen av utsmykkinga i den bysantinske kyrkja er nokre restar av golvmosaikken (biletet) og eit Kristusbilete.
Golvmosaikk, Hagia Sofia i Iznik. Foto: Arne Berge 2005
Senatspalasset
Men Konstantin sitt kyrkjemøte er altså 200 år eldre enn kyrkjeruinen. Keisaren samla biskopane til konsil i Senatspalasset, ein stad som i dag dessverre ligg under vatn i Izniksjøen. Det næraste me nå kjem staden, er ein strand der gamle murar forsvinn ut i sjøen. Me må bare akseptera at naturforholda har endra seg over ein periode på mest 1700 år.
Dei sju økumeniske konsila
I oldkyrkja blei det halde sju slike kyrkjemøte eller økumeniske konsil. Alle blei haldne i byar som i dag ligg i Tyrkia: Nikea 325, Konstantinopel 381, Efesos 431, Kalkedon 451, Konstantinopel 553, Konstantinopel 680 og Nikea 787. Nikea var altså vertskap både for det første og det som skulle bli det siste økumeniske konsilet. Dette siste møtet blei halde i kyrkja Hagia Sofia.
Hovudtema i 325 var kva det vil seia at Jesus Kristus er guddommeleg. Arius, ein prest i Alexandria i Egypt, hadde kome med formuleringar som dei fleste biskopane opplevde som ein trussel mot ekte kristendom. Det enda òg med at Arius blei fordømt av dette kyrkjemøtet.
Hovudtema i 787 var ein strid om det var rett å nytta ikonar i kyrkja, og eventuelt å æra desse. Var dette avgudsdyrking? Den såkalla ikonoklastiske striden hadde rast sidan 726 då keisar Leo gjekk til frontalangrep mot bruken av ikonar. Møtet i Nikea enda med ein siger for dei som ville ha ikonar i kyrkjene, men striden blussa seinare opp igjen, og ikonvenene vann sin endelege siger først i 843.
Denne striden om ikonane har elles hatt utruleg mykje å seia for utviklinga i den ortodokse kyrkja. Kyrkja i vest (den katolske kyrkja) hadde eit anna utgangspunkt og kom aldri opp i ein slik strid. I vest nytta ein ikonar og forsvarte dei som kjempa ikonane si sak i austkyrkja, men ein såg meir på desse bileta som eit pedagogisk hjelpemiddel enn som eit uttrykk for det guddommelege nærveret.
Etter 787 blei det ikkje halde fleire slike økumeniske konsil. Store delar av den austlege kyrkja låg nå i område som sidan 600-talet hadde vore under muslimsk kontroll. Kanskje var det blitt vanskelegare å reisa? Eller kanskje tida gav nye utfordringar? Tanken bak konsila var at dei var for heile kyrkja og nettopp i dette låg tyngda i desse møta.
Tilbake til Hagia Sofia
Den stille kyrkjeruinen i sentrum av dagens Iznik er ein god stad for refleksjon. På eit vis kjennest det som ein er i ein utkant i verda. Men denne byen var viktig nok til å vera vertskap for to av dei sju konsila i oldkyrkja!
Her arbeidde høgt skolerte teologar med formuleringar om korleis kyrkja skulle forstå Bibelens ord om Jesus som Guds Son. Dei formuleringane som blei til i denne byen, har sidan prega heile den verdsvide kyrkja. Me byggjer på det intellektuelle arbeidet som desse tidlege kyrkjefedrane gjorde. Dei finslipte formuleringane deira har sidan alltid vore ein viktig forståingsnøkkel til mysteriet i den kristne trua.
Den nikenske truvedkjenninga
Vi trur på éin Gud, den allmektige Far, som har skapt himmel og jord, alt synleg og usynleg.
Vi trur på éin Herre, Jesus Kristus, Guds einborne Son, fødd av Faderen før alle tider, Gud av Gud, ljos av ljos, sann Gud av sann Gud, fødd, ikkje skapt, av same vesen som Faderen. Ved han er alt skapt. For oss menneske og til vår frelse steig han ned frå himmelen, og ved Den Heilage Ande og av Maria møy vart han menneske av kjøt og blod. Han vart krossfest for oss under Pontius Pilatus, Leid og vart gravlagd, stod opp tredje dagen etter Skriftene og fór opp til himmelen, sit ved høgre handa åt Faderen, skal koma att i herlegdom og døma levande og døde, og hans rike skal vera utan ende.
Vi trur på Den Heilage Ande, som er Herre og gjer levande, som går ut frå Faderen og Sonen, som vert tilbeden og æra saman med Faderen og Sonen, og som har tala gjennomprofetane. Vi trur på éi heilag, allmenn og apostolisk kyrkje. Vi vedkjennest éin dåp til forlating for syndene og ser fram til oppstoda av dei døde og eit liv i den komande verda.
Denne artikkelen stod i papirutgåva av Jærbladet 23. desember 2005. Etter avtale med avisa publiserer eg ei bearbeidd utgåve her på bloggen. Eg har bl a endra innleiing og avslutning, slik at artikkelen ikkje lenger er knytt spesielt til julehøgtida.
Det aller eldste kristne symbolet er nok ikkje eit kors, men ein fisk! Bakgrunnen for at fisken kunne bli eit symbol på det å vera kristen, finn me i det greske språket som var det internasjonale språket i det første hundreåret e. Kr.
Det greske ordet som betyr fisk, ICHTYS, er sett saman av første bokstav i orda «Jesus Kristus Guds Son Frelsar» på gresk: Iesous CHristos Theou (H)Yios Soter.
Dei første kristne brukte, i periodar med forfølging i Romarriket, fisken som hemmeleg teikn for å gje seg til kjenne for kvarandre.
I dei arkeologiske utgravingane i Efesos har ein funne denne figuren som igjen er ein kode for ordet Ichtys. I sirkelen kan du finna alle bokstavane i ordet, og når dei teikna dette, trong dei heller ikkje teikna fisken!
Ichtyssymbol, Efesos. Foto: Arne Berge 2005
Fisken brukes òg i vår tid som kristent symbol. Blant anna blir det brukt som klistremerke på bilar. Då er det eit teikn på at eigaren av bilen er kristen!
Frå Johannesbasilikaen, Efesos. Foto: Arne Berge 2005
Tradisjonen seier at apostelen Johannes var ein viktig leiar for dei kristne i Efesos mot slutten av det første hundreåret. Dersom dette stemmer, er det naturleg å tenka at han kom til byen i tida rundt katastrofen i år 70 då Jerusalem blei øydelagt av romarane og dei kristne blei spreidde rundt omkring.
Det er vidare vanleg å rekna med at Johannes blei forvist frå Efesos til Patmos ca år 95 under den romerske keisar Domitian (keisar 81-96). Dette er då bakgrunnen for orda i Johannes Openberring: «Eg, Johannes, som er bror dykkar, og har del med dykk i trengsla og riket og vona i Jesus, eg var på øya Patmos. Dit var eg komen på grunn av Guds ord og vitnemålet om Jesus.» (Op 1,9).
Då keisar Domitian blei drept i 96, kunne Johannes ifølge denne tradisjonen koma tilbake til kyrkjelyden sin i Efesos.
Dei skrifta i NT som er knytt til Johannes, har truleg blitt til i Efesos og på Patmos. Dette gjeld Johannesevangeliet, tre Johannesbrev og Johannes openberring. Men det er mange teoriar om forfattarspørsmålet til desse fem skrifta. Er dei skrivne av same person, og er dette i så fall apostelen Johannes? Eg tenker at dei anten er skrivne av apostelen eller av personar som har blitt prega av forkynninga hans.
Me veit sjølvsagt ikkje om apostelen verkeleg levde så lenge som til omkring år 100. Den store og imponerande Johannesbasilikaen blei bygd på 500-talet på staden der tradisjonen seier at Johannes blei gravlagt.
Johannesbasilikaen ligg på høgda Ayasoluk, namnet er ei tyrkisk form av Ayos Theologos (den heilage teologen) som igjen er den ortodokse kyrkja sitt æresnamn på Johannes. Kyrkja blei bygd av keisar Justinian (527-565) då det bysantinske riket var på høgda av si makt, over ei eldre og mindre kyrkje frå 300-talet. Kyrkjeruinen er restaurert i nyare tid og grava er nå markert med ei minneplate sentralt i kyrkja, der hovudaltaret ein gong stod.
Det finst lokale tradisjonar om at Johannes kom til Efesos allereie ca 42. Dette er gjengjeve i enkelte tyrkiske guidebøker som om det var historiske facts. Dersom dette er korrekt, var Johannes der før Paulus første gong dreiv misjon i byen! Korfor er då ikkje Johannes nemnt i Apg 18-20 som er det avsnittet som fortel om Paulus si verksemd i Efesos?
Desse lokale tradisjonane legg også stor vekt på at Jesu mor Maria kom til Efesos saman med Johannes. Dette blir knytt til at Johannes fekk ansvar for henne etter korsfestinga (Joh 19,25-27). Men det er òg sterke tradisjonar knytt til Marias død i Jerusalem. Eg trur den mest sannsynlege teorien er den at Johannes kom til Efesos omkring år 70, og at Maria døde i Jerusalem før dette.
Oppdatering 2020: Teorien om at Johannes kom tidleg til Efesos saman med Jomfru Maria, er også formidla gjennom offentleg informasjon i Johannesbasilikaen. Dette bildet er frå september 2019:
Informasjonstavle i Johannesbasilikaen, Efesos. Foto: Arne Berge 2019
Her står eg ved Izniksjøen i Tyrkia på eit bilde frå 2005. Under vatnet her ligg staden der kyrkjemøtet i Nikea blei halde i 325. Nå les eg at det nyleg er oppdaga ein kyrkjeruin ute i vatnet, 2-3 meter under overflata og bare 50 meter frå land. Det er den russiske nettstaden rt.com som skriv om dette. Dersom det er korrekt, er det mest utruleg at kyrkjeruinen ikkje er funnen før!
Arne Berge 
