November 2023: Denne nye ressursboka vil stimulera til bruk av tekstar frå Det gamle testamentet i gudstenestene i Den norske kyrkja. Eg har skrive ein av tekstrefleksjonane, – om profetien i Jesaia 9 med tanke på forkynninga på julaftan. Nå ser eg fram til å lesa resten av boka!
Samklang vil vera interessant både for dei som forbereder forkynninga og for dei som ønsker å vera forberedde deltakarar i gudstenestene. Her er forlaget sin omtale av boka:
I gudstjenesten klinger ulike tekster sammen og speiler i stor grad menighetens levde liv. Tekstene som er hentet fra Det gamle testamentet, kan oppleves som fremmede eller vanskelige, men de kan også åpne og utvide. Denne boken bidrar til prekenforberedelsen ved å vise hvordan man kan lese og bruke gammeltestamentlige tekster i kirken. Den kan også egne seg som fordypning for studenter og andre interesserte bibellesere. Boken har både faglige artikler og tekstrefleksjoner som løfter opp tekstenes historie og gir eksempler på hvordan de kan gjøres relevante i vår tid.
Det blir boklansering i Oslo 27.11.2023. Kjøp boka i ein bokhandel nær deg, eller direkte frå Verbum forlag.
Presteforeninga har utarbeidd studieopplegg for lokallag som vil arbeida med bruk av GT i forkynninga.
Notat til bibeltekstane på Allehelgensdag / Helgemessesøndag
Varhaug gamle kyrkjegard. Foto: Arne Berge 2008
To tradisjonar møter kvarandre på denne dagen. Det dreier seg om sterke tradisjonar omkring å minnast dei døde (i trua) og å heidra alle dei helgenar som ikkje har ein eigen minnedag. Vår kristne tru knyter fortid, nåtid og framtid saman, i trua på det evige liv.
Leseteksten frå Jesaia (Jes 49,8-10) er trøystefulle ord til Israelsfolket om heimkomsten frå fangenskapet i Babel. Teksten gir håp for framtida, her er gode ord om frelse, nåde og miskunn.
For han som viser miskunn, skal føra dei og leia dei til kjelder med vatn.
Leseteksten frå Johannes Openberring (Op 7,9-17) er den mektige skildringa av «den store kvite flokken». Dette er eit syn av alle dei frelste som er samla framfor Lammet (Jesus), dei som har kome ut av «den store trengsla».
9 Deretter såg eg ein flokk så stor at ingen kunne telja han, av alle folkeslag og ætter, av alle folk og tungemål. Dei stod framfor trona og Lammet, kledde i kvite klede, med palmegreiner i hendene. 10 Og dei ropa med høg røyst: Sigeren kjem frå vår Gud, han som sit på trona, og frå Lammet. 11 Alle englane stod rundt trona og dei eldste og dei fire skapningane. Dei kasta seg ned framfor trona med andletet mot jorda og tilbad Gud12 og sa: Amen. All lov og pris og visdom, takk og ære, makt og velde høyrer vår Gud til i all æve. Amen.
Preiketeksten frå Matteus (Matt 5,1-12) er poetiske formuleringar frå Jesus om Guds frelsesgåver og kven som mottar dei. Orda innleier det me kallar Bergpreika og har ein parallell i Slettepreika i Luk 6,20-23, der det også er tilsvarande negative utsegn, såkalla ve-rop.
3 «Sæle dei som er fattige i ånda, himmelriket er deira.
Det greske ordet makarios blir på norsk omsett med salig eller sæl. Det hebraiske ordet er asjre. Eg brukar salig på nynorsk, slik ordboka opnar for, sjølv om den nynorske bibelomsetjinga tradisjonelt brukar sæl. Ordet bør forklarast, anten ein brukar det eine eller andre norske ordet, for eksempel som ei høg grad av lukke eller ei inderleg glede. Hans Kvalbein skriv at saligprisingane best kan forstås som ein gratulasjons-formel som gratulerer eit menneske med dets lukke i nåtid eller framtid.
Det er åtte saligprisingar, men den åttande om forfølging blir bygd ut slik at ein også kan tala om ni saligprisingar. Dei handlar ikkje om åtte ulike grupper menneske som får kvar si løn, men om éi gruppe: Jesu disiplar i verda. Jesus teiknar med ulik pensel og ser desse disiplane frå ulike kantar. Saligprisingane betyr ikkje: «Salige er dei som gjer X for dei vil motta Y». Me kan heller seia det slik: «Lukkeleg er dottera til bonden Braut, for ho skal arva garden hans.» Ho er allereie den lukkelege dottera hans. Ho arbeider ikkje for å få arva garden. Ein dag skal garden bli hennar. Ho sjølv og alle rundt henne veit dette, og dei veit at dette er sentralt i hennar trygge og lukkelege liv på garden. (fritt etter eit eksempel hos Kenneth E. Bailey).
Saligprisingane er full av teologisk interessante ord og uttrykk, og det er mange tilvisingar til tekstar i GT. Ein forkynnar vil måtta gjera eit utval. Eg vil i det følgjande legga seia litt meir om dei to første saligprisingane.
Fattig i ånda
Det greske ordet for «fattig» tilsvarar hebraiske ordet ani, som har ei vidare tyding enn vårt ord «fattig». Tydinga går meir i retning svak eller hjelpelaus. Det kan både brukast om den som er avhengig av andre menneske si hjelp og om eit bedande menneske sitt forhold til Gud. «Du, hjelpeløses hjelper, bli hos meg» (Norsk Salmebok 818). Aktuell GT-bakgrunn er bl.a. Jes 61,1 og 66,2.
Bibelselskapet omskreiv i 1978 uttrykket med å vera fattig i seg sjølv, ei god omskriving (men likevel ei omskriving). Dei fattige i ånda er dei som innser og innrømmer at dei ikkje fortener Guds gåver, men som likevel opnar hendene og tar imot desse gåvene gratis.
Sorg og trøyst
Trøyst er i GT eit uttrykk for Guds frelse, jfr Jes 40,1. Sjå og Jes 51,12 og 60,2. Løftet om Guds trøyst er grunnlaget for at me kan trøysta kvarandre og gje kvarandre håp og trøyst i dette livet.
Ein annan innfallsvinkel til orda om sorg og trøyst, finn me hos Bailey som i ein kommentar til Matt 5,4 tar utgangspunkt i Forkynnaren 7,2-4. Han skriv her vakkert om velsigninga ein kan kjenna ved å delta i eit minnesamvær over ein som er død:
For decades I have pondered these words, wondering what they meant. I still ponder them. Recently I attended the funeral of a dear friend and companion along the pilgrim way. A number of people who knew the departed saint told stories of how he had encouraged and influenced them. As they spoke, and as we remembered his life, the atmosphere among the mourners began to soar in a majestic way. There was an open mike where friends could give their unscheduled witnesses to remembered courage, faith, loyalty, love and vision. Yes, there were tears and some laughter, but all of us heard the great bells of faith ringing in our minds and hearts, and in a strange, indescribable way, there “the heart was made glad … in the house of mourning,” as the Beatitude took on fresh meaning.
Kenneth E. Bailey: Jesus Through Middle Eastern Eyes. SPCK, London 2008. Side 71
Kva er ein helgen?
Ein enkel måte å bruka ordet på, er å seia at ein helgen er ein som har vore og er forbilde for meg i trua på Jesus Kristus. Det kan vera ein i familien (2 Tim 1,5), ein leiar (Hebr 13,7) eller bibelske personar (Hebr 12,1). Kven er dine forbilde? Kven har betydd noko for deg? Her kan me også ta med tanken på at me sjølve er forbilde i trua!
Eit samfunn av dei heilage
Georg S. Geil skriv i ei preike til denne teksten og dagen:
Allehelgens dag er de levendes dag. Der er noget, vi i byerne har mistet. På landet går vi til kirke gennem Guds-ageren, kirkegården, haven hvor de ligger, dem vi holdt av. Vi går ind i det hus, hvor nogle af dem hentede hele deres livs mening og trøst. Og inde i huset siger vi: ”Vi tror på de helliges samfund!” Rent sprogligt betyder det gamle udtryk, communio sanctorum, tre ting: 1: fællesskabet af de hellige, d.v.s. fællesskabet af de vanhellige, der tilhører Ham, den ene Hellige. 2: fællesskabet om det hellige, om noget der er foræret os udefra. Og hvor meget de gamle der tænkte på nadveren, ligger i den sidste betydning: 3: fællesskabet med de hellige, d.v.s. med de mennesker af hans, der ikke er mer. Men de er ikke blevet til ingenting. Vi siger, de var – Gud siger, de er. Ved nadveren bliver vi sat til bords ved det samme bord som de, vi ved den synlige bordende, de etsteds oppe ad bordsiden, længere indover. Men bordet er det samme.
Georg S. Geil: Befrielse. Århus 1978. Side 142
Vår kristne tru knyter fortid, nåtid og framtid saman, i trua på det evige liv.
Først skrive til Den Norske Israelsmisjon sitt Prekenverksted i 2017.Lett bearbeidd og lagt ut her på bloggen i 2023.
«Trur du på ein Gud som grip inn?» Dette spørsmålet fekk eg ein gong av ein pilegrim eg hadde blitt kjent med på vandringa tidlegare på dagen. Det kom etter ein innleiande samtale der me fortalde kvarandre om bakgrunnen vår. Det blei ein interessant dag med samtalar om Guds nærvær i det vanlege livet og om ein Gud som er større enn alt i det vanlege livet. Og ja, ein Gud som gjer under, ein Gud som grip inn. Ikkje alltid. Ikkje på bestilling. Og ikkje på ein måte me kan forstå. For Guds tankar er større enn våre tankar (Jes 55,8). Gud er alltid større, har me lært frå kyrkjefedrane.
Maria Bodskapsdag er dagen då me kan dykka ned i det største underet, at Gud blei menneske. Det er fint å løfta fram mysteriet omkring Jesu fødsel, òg utanom julehøgtida.
Bibelforteljinga
26 Men då Elisabet var i sjette månaden, vart engelen Gabriel send frå Gud til ein by i Galilea som heitte Nasaret, 27 til ei jomfru som var lova bort til Josef, ein mann av Davids ætt. Namnet hennar var Maria. 28 Engelen kom inn til henne og sa: «Ver helsa, du som har fått nåde! Herren er med deg!» 29 Ved desse orda vart ho forskrekka og undrast på kva denne helsinga skulle tyda.
30 Men engelen sa til henne: «Ver ikkje redd, Maria! For du har funne nåde hos Gud.
31 Høyr! Du skal bli med barn og få ein son, og du skal gje han namnet Jesus.
32 Han skal vera stor og kallast Son til Den høgste. Herren Gud skal gje han kongsstolen til David, far hans.
33 Han skal vera konge over Jakobs hus til evig tid, og det skal ikkje vera ende på kongedømet hans.» 34 Maria sa til engelen: «Korleis skal dette gå til når eg ikkje har vore saman med nokon mann?» 35 Engelen svara: «Den heilage ande skal koma over deg, og krafta frå Den høgste skal skyggja over deg. Difor skal òg barnet som blir fødd, vera heilagt og kallast Guds Son. 36 Og høyr: Elisabet, slektningen din, ventar ein son, ho òg, på sine gamle dagar. Ho som dei sa ikkje kunne få born, er alt i sjette månaden. 37 For ingen ting er umogleg for Gud.»38 Då sa Maria: «Sjå, eg er Herrens tenestekvinne. Lat det gå meg som du har sagt.» Så forlét engelen henne.
Evangelisten Lukas, som truleg ikkje var jøde, opnar evangeliet med å fortelja koss han har arbeidd med å samla stoff til skriftet sitt. Han har vurdert forskjellige framstillingar frå dei som var augnevitne. Det er tydeleg at han i kapittel 1-2 på ein eller annan måte har fått tilgang på Maria si forteljing om det som skjedde i samband med Jesu fødsel. Dette er ei forteljing som er djupt forankra i jødisk tru og tradisjon.
Lukas fortel at Maria gøymde alt ho fekk høyra om barnet sitt, i hjartet sitt (2,19). Det gjaldt nok òg det engelen Gabriel fortalde henne den dagen i Nasaret. Ho lytta til det ho fekk høyra, både frå engelen og frå menneske, og sikkert òg frå dei heilage skriftene i Den hebraiske bibelen (GT). Og ho grunda på det. Dermed har Maria kunna gje eit viktig bidrag til evangeliet om Jesus, spesielt i evangelisten Lukas sin versjon.
Lukas gir oss mange trådar tilbake til GT. Me kan merka oss teksten i Dom 13,2-7 der ein engel fortel ei kvinne som ikkje kunne få barn, at ho skulle «bli med barn og føda ein son». Ho blei mor til nasirearen Samson. Likevel er nok dei ulike utsegnene om barnet som Maria skulle få, dei viktigaste for oss. Engelen sine ord er full av uttrykk som knyter Jesus til jødisk tru og Messias-forventing.
Jesus var gjennom Josef (!) av Davids ætt (v 27), og Gud skal gje han kongsstolen til David, far hans (v 32). Han er Son til Den høgste (Gud), og skal vera konge over Jakobs hus (eit uttrykk for Israelsfolket) til evig tid (v 32-33).
Gud gir gjennom engelen barnet namnet Jesus (v 31). Dette er det hebraiske namnet Jesjua (Jehosjua/Josva). Namnet tyder Herren frelser. «Jesus» er ei namneform som har kome til oss via gresk språk. Dei messianske jødane brukar i dag forma Yeshua på moderne hebraisk.
Marias ord kjem fram to gonger i teksten: I vers 34 der ho spør engelen om koss dette skal gå til når ho ikkje har vore saman (seksuelt) med nokon mann, og i vers 38 der ho gir sin positive respons på engelen sitt bodskap.
Bodskapet til Maria samanlikna med bodskapet til Sakarja
Teksten er nært knytt til den føregåande forteljinga om bodskapet til Sakarja (1,5-25). Dei to tekstane har mykje til felles. Engelen Gabriel (Dan 8,16 og 9,21) kjem med bodskap frå Gud både til Sakarja og Maria. Lukas formulerer seg likevel forskjellig i omtalen av barna, og nettopp forskjellane poengterer at Jesus er større enn Johannes. Her er nokre døme:
Johannes skal vera stor i Herrens auge (v 15). Jesus skal vera stor og kallast Son til Den høgste (v 32).
Johannes skal gjera i stand for Herren eit folk som er vel førebudd (v 17). Jesus skal vera konge over folket til evig tid (v 33).
Johannes skal vera fylt av Den heilage ande (v 15) som ein profet. Jesus skal gjennom krafta frå Den heilage ande vera heilag og kallast Guds Son (v 35).
Men også mottakarane av bodskapa, Sakarja og Maria, er ulike. Maria er i ein heilt annan posisjon i samfunnet i forhold til Sakarja. Ho er ung i ei verd som verdsette alder, kvinne i ei verd regjert av menn, utan nokon offisiell rolle.
Og som mottakarar reagerte dei forskjellig. Sakarja sa: Korleis kan eg vita at dette er sant? (v 18). Han blei stum på grunn av denne reaksjonen (v 20). Maria sa: Lat det gå med meg som du har sagt (v 38). Dette forløyste den store lovsongen (v 46 ff).
Lesetekstane på Maria bodskapsdag, første tekstrekke
Leseteksten frå Jesaia (Jes 7,10-14) handlar om Immanuel-teiknet. Kyrkja har alltid forstått orda i vers 14 som ein profeti om Jesus, barnet som blei født av jomfru Maria. Dette trass i at det er tydingsnyansar i dei hebraiske og greske orda som ligg bak, og det derfor er ulike meiningar om omsetjinga til norsk. Bibel 2011 brukar «ung jente» i Jesaiateksten, mens det står «møy/jomfru» i Matt 1,23 der profetien blir sitert. Bakgrunnen er at teksten frå profeten Jesaia er omsett frå hebraisk, mens evangelisten siterer profetien i den greske omsetjinga. Andre bibelomsetjingar brukar møy/jomfru begge stadane. Profetien gir oss det hebraiske namnet Immanuel (Gud med oss), eitt av dei mange flotte namna som er knytt til Jesus.
Leseteksten frå Galatarbrevet (Gal 4,4-7) kan kallast Paulus sitt juleevangelium. Teksten framhevar at Jesus er sendt og dermed kjem frå Gud. Uttrykket «fødd under lova» betyr heilt konkret at han kom som jøde. Dette skjedde då «tida var fullkomen», det var Gud som bestemte når (og kvar) Jesu fødsel skulle skje.
Dette notatet er skrive for Prekenverkstedet til Den Norske Israelsmisjon til Maria bodskapsdag 2023. Her er det også eit forslag til disposisjon for forkynning over tekstane.
Avsnittet om samanlikninga mellom dei to bodskapa frå engelen, bygger i stor grad på Luke Timothy Johnson: The Gospel of Luke. Sacra Pagina. Minnesota 1991.
Det er for tida debatt om Det gamle testamentet sin plass i gudstenestene i Den norske kyrkja. Kyrkjemøtet skal snart avgjera om ordninga med at presten nokre gonger i året har preike over ein tekst frå GT i staden for teksten frå evangeliet, skal vidareførast.
Dei to professorane Knut Holter (GT) og Jostein Ådna (NT) argumenterer for å halda fram med dagens ordning. Eg syns dei skriv godt om forholdet mellom GT og NT, og tar med nokre avsnitt frå ein artikkel dei nyleg skreiv om dette i Vårt Land.
Hele Guds ord må få lyde
(…) De nytestamentlige skriftene kan utelukkende forstås på bakgrunn av GT. Bibelens «store fortelling» tar til i Første Mosebok, utfoldes videre gjennom hele GT og finner etter NTs selvforståelse sin fortsettelse og fullendelse der. Det er den samme Gud, Herren, som taler og handler i GT og som Jesus proklamerer som sin Far.
GT er en uoppgivelig kilde for kristen skapelsesteologi og en ressurs i aktualisering av menneskeverdet og av forvalteransvaret for skaperverket. Det samme gjelder for det vi kaller frelseshistorien: Etter at synden hadde ødelagt harmonien i Guds skapte verden, gav Gud menneskeheten og verden en ny start ved å kalle Abraham med formål å bringe frelse og velsignelse. Abraham ble stamfar til Israel, Guds utvalgte folk, som Herren forærte landet – med Jerusalem, Davidsætten og templet som stedet for sitt nådige nærvær i folket.
Alle disse elementene bekreftes og videreføres i NT: Abraham er de troendes far, kirken er fortsettelsen og utvidelsen av gudsfolket Israel, det lovede landet får sin videreføring og universelle oppfyllelse i Guds rike, Jesus er Davids sønn og Messias. Alle disse forbindelseslinjene og GTs betydning i kristen teologi tilsier at det ikke er nok bare å lese GT-tekster i gudstjenesten, men det må også prekes over de gammeltestamentlige tekstene.
Det er forskjell på GT og NT. Dette må kristne forkynnere være seg bevisst og unngå overfladiske og lettvinte tilpasninger og nivelleringer. Det er også et uomgjengelig krav at predikantene utviser sensitivitet og respekt for det faktum at den hebraiske Bibelen – bestående av Loven, Profetene og Skriftene – også er synagogens hellige skrift. (…)
Oppdatering 17.11.2021: Dette er kyrkjemøtet sitt vedtak i saka:
Kyrkjemøtet opphevar ordninga med å peike ut særskilde preiketekstar for kvart år, med verknad frå kyrkjeåret 2022-2023.
Det som står om preika i Ordning for hovudgudsteneste og Allmenne føresegner blir gjennomgått slik at det i større grad blir høve til å preike over dei tekstene som er gitt for dagen.
Kyrkjemøtet ber Kyrkjerådet i samarbeid med Bispemøtet, Nemnd for gudstenesteliv og relevante fagmiljø arbeide vidare med spørsmålet om bruken av tekster frå Det gamle testamentet i forkynninga i Den norske kyrkja.
«Av alle nødlidne i dag står ingen nærmere frelserens hjerte»
Vinteren 1946 var det ei alvorleg splitting i det norske samfunnet. Stemninga mot dei som etter krigen blei rekna som landssvikarar, var prega av hat og gjengjelding. Rettsoppgjeret var strengt og det var mange som blei dømde. Leiinga i Den norske kyrkja var heilt på lag med folkefleirtalet. Ikkje minst var biskop Eivind Berggrav, ein av heltane frå krigen, premissleverandør gjennom artikkelen Folkedommen over NS (Kirke og Kultur, juli 1945).
Midt i denne situasjonen heldt sokneprest Kristian Ljostveit ei radiooverført preike frå gudstenesta i Larvik søndag 24. februar 1946, der han forkynte eit heilt anna bodskap. Han hadde sjølv vore arrestert av tyskarane og hadde vore fange på Grini og Berg. Nå var han opptatt av dei som var dei utstøytte og forkomne i samfunnet, og identifiserte dei raskt som dei som blei rekna som landssvikarar og familiane deira. «Av alle nødlidne i dag står ingen nærmere frelserens hjerte», sa han. Han bagatelliserte ikkje det som hadde skjedd under krigen, men kritiserte behandlinga av menneska det gjaldt.
Reaksjonen var kraftig. Kristian Ljostveit blei sterkt kritisert i avisene, både i Dagbladet og VG og i den kristne dagspressen representert ved Vårt Land og Dagen. Kyrkjeleiinga såg det nødvendig å gå ut mot det som var forkynt i den radiooverførte gudstenesta.
Det ingen visste, var at Kristian Ljostveit i dagane og månadane som fulgte, fekk ei mengde med takkebrev frå folk han ikkje kjende. Breva blei samla, men ikkje vist til nokon. Heller ikkje familien hans visste om dei.
Denne brevsamlinga er utgangspunkt for boka Ulykkelig fred i frigjøringens skygger (Vårt Land forlag 2020).
Eg er interessert i gamle brev. Det var ein avisartikkel om brevsamlinga som blei kjøpt på samlarauksjon, som sette meg på sporet av historia om sokneprest Ljostveit og den oppsiktsvekkande preika. Eg las saka då Vårt Land skreiv om Sjur Isaksen som kjøpte ein banankasse med brev og som såg kva skatt han hadde fått tak i. Dette blei det bok av. Og for ei bok!
Etter kvart som eg las boka, blei det fascinerande ved sjølve brevsamlinga eit underordna element. Den bakanforliggande historia om den radiooverførte preika, om stemninga i det norske samfunnet og om alle reaksjonane som kom på presten sin tale, blei så utruleg interessant. Boka er i beste forstand tankevekkande.
Forlaget skriv på omslaget av boka:
Vinteren 1946 er rettsoppgjøret etter annen verdenskrig på sitt mest intense. Tross nyvunnet frihetsglede lever Norge med en skyggeside: Titusener er utstøtt av det nasjonale fellesskapet, og splittelsen går gjennom familier, bygder og nabolag. I denne situasjonen holder sokneprest Kristian Ljostveit en radiooverført gudstjeneste fra Larvik kirke 24. februar 1946. Hans kritikk av rettsoppgjøret og krystallklare tale om Guds kjærlighet og barmhjertighet med landssvikerne, skaper overskrifter og voldsom kritikk i alle landets aviser. Presten levnes ingen ære, verken fra pressen eller kirkeledelsen.
71 år senere dukker en banankasse med gamle brev opp på en samlerauksjon i Oslo. Innholdet er oppsiktsvekkende, flere hundre takkebrev adressert til sokneprest Ljostveit, ikke lest av andre enn ham selv. Det er disse brevene som danner grunnlaget for denne boken. Ved 75-årsjubileet for frigjøringen, forteller boken en mindre påaktet side ved krigsoppgjøret: en ulykkelig fred.
Kirken sto samlet i opposisjon til den tyske okkupasjonsmakten under krigen. Sviktet kirken da seieren var vunnet? Og hvem er de utstøtte og foraktede i dag?
Stortingsprest og sokneprest i Uranienborg kirke i Oslo, Sjur Isaksen, var mannen som kjøpte banankassen med brev. Han forsto snart at han satt med et unikt historisk materiale i hendene.
«Vi elskar fordi han elska oss først». Dette var evangelisten Johannes si oppleving av livet som Jesu disippel, formulert i hans første brev (1 Joh 4,19).
Johannesevangeliet (Joh) sitt avsnitt om dei første disiplane er fascinerande. Dei mange korte spørsmåla og utsegnene lagd i Jesu munn, gir teksten eit særpreg: Kva leiter de etter? Kom og sjå. Følg meg! Du skal få sjå større ting enn det.
Teksten inneheld også mange viktige titlar på og omtalar av Jesus: Guds lam, rabbi, Messias, han som Moses og profetane har skrive om, Guds Son, Israels konge og Menneskesonen. Det er ein rik kristologi heilt frå starten hos evangelisten Johannes. Samtidig er Joh det evangeliet som tydelegast viser at disiplane først etter oppstoda fekk full forståing av kven Jesus var (2,22; 12,16; 13,7).
Joh gir oss ei forteljing om dei første disiplane formulert ut frå teologisk refleksjon. Evangelisten kombinerer dette med ei historie som ikkje har kome med i dei synoptiske evangelia, om at dei første disiplane hadde vore disiplar av døyparen og at dei blei kalla i Jordandalen rett etter Jesu dåp.
But John has placed on their lips at this moment a synopsis of the gradual increase of understanding that took place throughout the ministry of Jesus and after the resurrection. John has used the occasion of the call of the disciples to summarize discipleship in its whole development. (Raymond E. Brown)
Dette er eit utdrag frå ein tekstgjennomgang eg skreiv i 2018 til forkynninga på 3. søndag i treeiningstida, 2. rekke. Sjå heile tekstgjennomgangen på Prekenverkstedet.
Bibelteksten består av to små likningar om Guds rike. Sjølv om likningane i seg sjølve er små, fortel dei om eit rike som veks seg veldig stort.
18 Jesus sa: «Kva er Guds rike likt? Kva skal eg samanlikna det med? 19 Det er likt eit sennepsfrø som ein mann tok og sådde i hagen sin. Det voks og vart til eit tre, og fuglane under himmelen bygde reir i greinene på det.» 20 Og igjen sa han: «Kva skal eg samanlikna Guds rike med? 21 Det er likt ein surdeig som ei kvinne la inn i tre mål mjøl til alt var gjennomsyra.»
Luk 13,18-21
Teksten er henta frå evangeliet etter Lukas. Matteus har også med begge desse små likningane, og Markus har med den første. Dei har plassert dette stoffet i ei samling med andre likningar. Men Lukas plasserer dei to likningane som ei oppfølging av ein konfliktsituasjon der Jesus lækjer ei kvinne på sabbaten. På gresk blir vers 18 innleia med eit «derfor sa han». Greier me å sjå ein samanheng med underforteljinga i vers 10-17? Eg kjem tilbake til dette.
Vers 18
Kor planlagde og gjennomtenkte var Jesu likningar? Hadde han eit usynleg manus inni seg? Kom orda hans bare heilt av seg sjølv, sidan han var Guds son?
I denne teksten er det som om Jesus leiter etter ord! Han «kjenner Guds rikes krefter i seg selv, hvordan det presser seg på. Han vil dele det med disiplene og det folket han elsker. Men hvordan skal han få sagt det? Hva er Guds rike likt? Hva skal han sammenlikne det med?» (Sjur Isaksen: Ordet gjennom året, bd 2, side 107).
Vers 19
Kva plante er det Jesus her brukar som eksempel? Det kan neppe ha vore åkersennep eller ein annan ugrasplante i korsblomstfamilien. Nokre har foreslått at Jesus tenkte på treet Salvadora Persica, som blant anna veks i Jordandalen. Andre hevdar at Jesus overdriver når han kallar sennepsplanten for eit tre.
Lukas har ikkje, som Markus og Matteus, tatt med poenget om at sennepsfrøet er så lite. Bibelselskapet sine fotnotar oppgir likevel her til Luk 13,19 at sennepsfrøet er svært lite og at det kan vera opptil 760 frø på eitt gram, og at treet kan bli over 2 meter høgt. Mens Hans Kvalbein i sin Matteuskommentar til Matt 13,31 skriv at «det må være tenkt på sennepsbusken, som kan bli opptil fire meter høy og som vokser i Palestina».
Det botaniske spørsmålet om kva plante Jesus her har tenkt på, er ikkje det viktigaste. Likevel: eg har ved forkynning over denne teksten, møtt engasjement og fått motførestillingar frå folk som har god greie på botanikken. Men om det botaniske her er litt uklart, skulle poenget vera ganske så klart. Matt 17,20 viser oss også at sennepsfrøet var så lite at samanlikning med det blei brukt som eit ordtak.
Når treet blir omtalt, blir det og nemnt at fuglane under himmelen bygger reir i greinene på det. Dette er eit uttrykk me finn i fleire tekstar i GT der treet spelar ei rolle, som Sal 104,12; Esek 17,23; 31,6; Dan 4,12 og 21.
Nokre av desse tekstane kan forstås slik at fuglane er bilde på folkeslaga. Den messianske jøden Stern tolkar dette slik: «Yeshua (Jesus) uses the imagery of Ezekiel and Daniel, passages which identify the birds with the nations of the world. Thus the Kingdom of Heaven honors Yeshua, the rejected Messiah; and the nations of the world find protection in him.» (David H. Stern: Jewish New Testament Commentary). Kvalbein skriv derimot: «At trærne i disse tekstene til dels er bilder på folkeslagene, gir neppe grunnlag for å tolke fuglene som bilde på hedningene som søker til Guds rike. Omtalen av dem tjener heller til å understreke treets størrelse.»
Vers 21
Bruk av surdeig var vanleg i brødbakinga både i gamaltestamentleg tid og på Jesu tid, jfr det faktum at det ein gong i året var høgtid med usyra brød (2. Mos 12,15ff; Matt 26,17).
Ein fotnote i Bibel 2011 forklarar surdeigen slik: «Når ein baka, tok ein vare på ein liten klump av den gjæra deigen (surdeig). Neste gong ein skulle baka, knadde ein klumpen inn i den nye deigen for å få han til å heva seg.» For å gjera det enkelt, kan me seia at dette var den tida sin gjær. Samtidig skal me ikkje gløyma at surdeig også i dag blir brukt i brødbaking, av mange med stor entusiasme!
Jesus brukar surdeigen som eit positivt bilde på korleis noko lite kan gjennomsyra noko stort. «Tre mål mjøl» skal tilsvara 36 liter eller 20 kg mjøl, så han tar kraftig i når han omtaler denne kvinna si brødbaking.
Det er interessant at Jesus her brukar surdeigen som bilde på Guds rike, når surdeigen elles ofte blir brukt som eit negativt bilde: Sjå Matt 16,5-12 om læra til farisearane og saddukearane, 1 Kor 5,8 om vondskap og synd.
Lesetekstane
Teksten frå 1. Kongebok 17 handlar om Elia og enkja i Sarepta. Det er ei kjent historie om den trufaste profeten Elia på 800-talet f. Kr. og den namnlause enkja. Den handlar om at ho stolar på Elia sine ord i ei krisetid, og om Guds omsorg for denne kvinna, som ikkje var israelitt. Jesus brukte denne historia i si forkynning i synagogen i Nasaret, Luk 4,25f.
I teksten i Apostelgjerningane 2 skriv Lukas om fellesskapet mellom dei truande i den første kyrkjelyden av Jesus-truande jødar i Jerusalem. Frå denne teksten kjem uttrykket «dei fire b-ane» (Bibel, Broderfellesskap, Brødsbryting og Bøn), sjølv om eg ikkje kan sjå at vers 42 har vore omsett slik.
Teksten i Rom 12 handlar om etisk rettleiing for det kristne livet. Teologi og etikk er nært knytt saman hos Paulus. Formaningane hans har grunnlag i Guds miskunn og i den omskapinga som skjer ved dåpen og trua, og han formanar oss til å leva dette nye livet.
Lesetekstane er sett opp slik at dei og preiketeksten skal belysa kvarandre. Denne søndagen er ikkje dette eit opplagt slektskap mellom tekstane. Men slutten av påsketida handlar om livet i lyset av oppstoda. Dei tre lesetekstane kan kanskje lesast med tolkingsnøkkelen «noko lite kan bli noko stort», utan å strekkast for langt?
Tankar til forkynninga
Jesus brukar bilde frå hagearbeid og brødbaking. Evangelisten Lukas har ofte både manns- og kvinneperspektiv i tekstane sine. Her er det ein mann som sådde i hagen og ei kvinne som bakte brød.
Hovudpoenget i begge likningane må vera kontrasten mellom ein beskjeden start og ei mektig fullending. Dette er eit spennande tema som kan brukast på fleire måtar i forkynninga.
Det dreier seg om bevegelsen frå det litle til det store, frå det ubetydelege til det mektige. Dette er også trua sitt mysterium. Det er ei kraft i Guds rike som me ikkje kan ha kontrollen over. Både frøet og deigen blei lagt «i noko anna» og verkar der i det skjulte, med uana krefter. «Troens øye ser det, han gir liv og fred» (frå påskesalmen Deg være ære).
Noko lite kan bli noko stort. Den enkelte forkynnar kan finna eigne eksempel på dette frå trua og livet. Her er nokre som kan setja tankane i gang:
Til foreldre som har fått eit barn; om håpet og forventningane som er knytt til barnet sitt liv
Eit ord eller ei tru som blir sådd i eit menneske. Eg tenker her på mors bibelforteljingar til meg då eg var barn
Jesu fødsel i Betlehem; eit barn som bar Guds rike i seg
Jesu oppstode; han blei lagt i ei grav, i «noko anna», men stod opp til nytt og evig liv
Ei lita historie henta frå Sjur Isaksen til denne teksten: «En gruppe turister er på besøk i en liten pittoresk landsby. Når de går forbi en gammel mann som sitter på en krakk ved et gjerde spør en av turistene. Er det noen stor mann som er født i denne landsbyen? Den gamle mannen svarer: Nei, bare babyer. Et lettvint spørsmål, fikk et dypt svar.» (Sjur Isaksen: Ordet gjennom året, bd 2, side 108)
Tilbake til dette med samanhengen som Lukas plasserer dei to likningane i. Kan dette vera ein kommentar frå evangelisten til den konflikten som oppstod i synagogen i vers 10-17? Her gjer Jesus eit frigjerande under for «ei Abrahams dotter som Satan har halde bunden i heile atten år». Eit enkeltståande under kan kanskje sjå lite ut i den store samanhengen. Men det er eit teikn på den store og endelege oppfyllinga av Messiasprofetiane, jfr programtalen hans i Luk 4,18f der det står at fangar skal få fridom og undertrykte skal bli sette fri. (Luke Timothy Johnson: The Gospel of Luke, Sacra Pagina Series Volume 3, Minnesota 1991, side 214).
Dette notatet er først skrive for Prekenverkstedet med tanke på forkynninga på 5. søndag i påsketida.Her er det gjengitt lett bearbeidd. Prekenverkstedet er Den Norske Israelsmisjon si ressursside for forkynnarar og andre interesserte.
I bokhylla mi står boka The Weekend that Changed the World. The Mystery of Jerusalem’s Empty Tomb av Peter Walker. Tittelen seier oss noko om påskehelga si tyding.
Her er engelen sine ord ved den tome grava, frå Matteusevangeliet:
«Ver ikkje redde! Eg veit at de leitar etter Jesus, den krossfeste.Han er ikkje her; han er stått opp, som han sa. Kom og sjå staden der han låg!Skund dykk av stad og sei til læresveinane hans: ‘Han er stått opp frå dei døde, og no går han føre dykk til Galilea; der skal de få sjå han.’ – No har eg sagt det til dykk.»
Matt 28,5-7
Evangelieteksten frå Matt 28 er ein av hovudtekstane om Jesu oppstode. Alle dei fire evangelistane skriv om kvinna/kvinnene, engelen/englane og den tome grava. Og om møtet med den oppstadne. Hans Kvalbein skriv: «Avvikene mellom evangelistene viser både hvordan denne fortellingen er blitt bearbeidet og hvordan den er tatt vare på. Den var et viktig argument for kjernestykket i den kristne tro: at Jesus virkelig stod opp fra graven på den tredje dag.» (Kvalbein: Matteusevangeliet).
Teksten kan delast inn i to delar; første del (vers 1-7) handlar om det som skjedde ved grava. Her møter kvinnene «ein Herrens engel» som er bodberar om oppstoda. Andre del handlar om kvinnene sitt møte med den oppstadne Jesus (vers 8-10). Her gjentar Jesus engelen sitt løfte om at disiplane skal få sjå han igjen. Både engelen og Jesus innleier med å seia «Ver ikkje redde!»
Her er heile teksten, med kommentarar:
1 Då sabbaten var til ende og det tok til å lysna første dagen i veka, kom Maria Magdalena og den andre Maria for å sjå til grava.2 Då kom det brått eit kraftig jordskjelv, for ein Herrens engel steig ned frå himmelen, gjekk fram til grava, rulla steinen ifrå og sette seg på han.3 Han var som eit lyn å sjå til, og kleda hans var kvite som snø.4 Vaktmennene skalv av redsle for han og vart liggjande som døde.5 Men engelen tala til kvinnene og sa: «Ver ikkje redde! Eg veit at de leitar etter Jesus, den krossfeste.6 Han er ikkje her; han er stått opp, som han sa. Kom og sjå staden der han låg!7 Skund dykk av stad og sei til læresveinane hans: ‘Han er stått opp frå dei døde, og no går han føre dykk til Galilea; der skal de få sjå han.’ – No har eg sagt det til dykk.» 8 Då skunda dei seg bort frå grava, redde, men jublande glade; og dei sprang av stad for å fortelja det til læresveinane.9 Og sjå, Jesus kom imot dei og sa: «Ver helsa!» Då gjekk dei fram, tok om føtene hans og tilbad han.10 Og Jesus sa til dei: «Ver ikkje redde! Gå og sei til brørne mine at dei skal fara til Galilea. Der skal dei få sjå meg.»
Matt 28,1-10
Vers 1
Dei jødiske dagane begynner ved solnedgang, så laurdag kveld er ein del av «den første dagen i veka». Her blir det presisert at det skjedde då det tok til å lysna, altså søndag morgon. Søndag heiter også i moderne hebraisk «den første dagen» (yom rishon). Dette var den tredje dagen etter Jesu død; jødisk teljemåte reknar med både den første og siste dagen. Nokre jødar trudde i følgje Talmud at sjela forlet kroppen etter tre dagar (The Jewish Annotated NT).
Alle evangelistane fortel at éi eller fleire kvinner var dei første vitna til den tome grava. Alle nemner Maria Magdalena først, og det er tydeleg at ho er hovudvitnet. Kvinnene gjekk «for å sjå til grava»; både kvinner og menn hadde lov til å oppsøka gravene til avdøde kvinner og menn (The Jewish Annotated NT).
Vers 2-4
Både jordskjelvet og skildringa av engelens aktivitet er særstoff hos Matteus. Her er det ganske dramatiske scener. Matteus fortel om jordskjelv både når Jesus døyr (27,51) og når han står opp. Engelen er som eit lyn å sjå til. Himmel og jord er i bevegelse. Engelen «rulla steinen ifrå og sette seg på han». Det er ikkje til å undrast at «vaktmennene skalv av redsle for han og vart liggjande som døde», men me kan jo merka oss at vaktmennene reagerte med større redsel enn kvinnene. Engelen velta elles ikkje steinen frå grava for at Jesus skulle få koma ut, men for at den tome grava skulle kunna visast fram.
Vers 5-7
Engelens ord i vers 5-7 er sentrum i teksten. Her handlar det om den tome grava og om den oppstadne Jesus. Engelen er ein bodberar som først og fremst skulle forkynna det som var skjedd. Me kan samanlikna med det som skjedde ved Jesu fødsel; ein engel frå Herren kom til Betlehemsmarkene og sette ord på det som var skjedd.
«Han er ikkje her; han er stått opp, som han sa.» Jesu oppstode er heilt sentral i vår kristne tru og dette må vera sentrum i forkynninga påskedag. Jesus er ikkje død, han lever og er her i dag. Han har gjennom sin siger over døden opna vegen inn til det evige livet for oss. Han er «Herre over dødens makt», for å sitera lovsongen Deg være ære.
Jesus hadde sjølv talt om oppstoda den tredje dag i si undervisning av disiplane på veg til påsken i Jerusalem (16,21; 17,23 og 20,19).
Dette var ikkje ukjent tankegods i jødedomen på Jesu tid. Fleire jødiske retningar trudde på oppstoda av lekamen i den messianske endetida. Eit viktig jødisk profetord om dette er Dan 12,2. Og Hos 6,2 taler om at Gud skal reisa oss opp «den tredje dagen». Josefus dokumenterer også trua på oppstoda på Jesu tid i sine omtalar av dei ulike jødiske grupperingane.
Trass i Jesu undervisning og den allmenne trua på oppstoda som skulle skje i den messianske tidsalderen, viser evangelia at Jesu oppstode kom totalt overraskande på kvinnene ved grava (og disiplane).
Engelen viser omsorg; han veit korfor kvinnene kjem og han viser dei den tome grava. Så gir han dei eit oppdrag om å fortelja om oppstoda og formidla løftet om at Jesus ville visa seg for disiplane. Kvinnene får altså oppdrag som evangelistar. Frå eitt perspektiv kan me seia at misjonen starta her ved den tome grava.
Vers 8-10
Kvinnene skundar seg frå grava, og dei er redde, men jublande glade. I spesielle situasjonar er det mogleg å kjenna på heilt ulike kjensler, jfr Rudolf Otto sin kjende omtale av det heilage som samtidig skremmande og tiltrekkande. Og då kvinnene i denne situasjonen var på veg for å fortelja disiplane om møtet med engelen, møtte dei Jesus sjølv. – Jesus gjentar og bekreftar mykje av det engelen hadde sagt. Også han begynner med ord om at dei ikkje skal vera redde, og han seier at han skal møta disiplane (her: brørne) i Galilea. Dei tilbad han, jfr disiplane sitt møte med Jesus i Galilea (28,17).
Lesetekstane for påskedagen i år:
Leseteksten frå Jes 52,7-10 handlar i utgangspunktet om Israelsfolket si heimferd frå Babylon til Jerusalem. Det handlar om ei stor glede. Vers 7 kan på påskedag seia noko om kvinnene som skunda seg frå grava med bodskapen om Jesu oppstode (Wirgenes: Fra søndag til søndag. Et møte med kirkeårets tekster 2. rekke).
Leseteksten frå Rom 14,7-9 handlar om samhaldet i den kristne kyrkja. Me kan vera ueinige om mykje, men blir minna om det som held oss saman: at me lever og døyr «for Herren», den krossfeste og oppstadne Messias.
Forslag til ein preikedisposisjon:
Innleiing: The Weekend that changed the World
Den tomme grava
Engelens ord, med vekt på «Han er stått opp»
Møtet med Jesus
Avslutning: I vår gravferdsliturgi nyttar me uttrykket «den siste kvilestad» om våre graver. Jesu grav blei ikkje hans siste kvilestad. Jesus lever og er her i dag! Midt i blant oss! Hans oppstode har gitt oss eit levande håp (1. Pet 1,3).
Dette notatet skreiv eg i 2018 for Prekenverkstedet med tanke på forkynninga på påskedagen.Dette er Den Norske Israelsmisjon si ressursside for forkynnarar og andre interesserte.
Her er søndagstankar knytt til palmesøndag 2021 frå Hinna kirke sin YouTube-kanal. Filmen bygger i stor grad på notat eg tidlegare har skrive her på bloggen, så viss du heller vil ha det i skriftleg form, kan du f eks sjå her: Palmesøndag.
Det er fint å kunna dykka ned i det store underet, at Gud blei menneske, også utanom julehøgtida. Maria bodskapsdag er ein søndag ca ni månadar før jul. Dagen handlar ikkje bare om Maria og hennar teneste og lovsong. Den handlar om Jesus. Det handlar om inkarnasjonen. Maria bodskapsdag er ein viktig dag i kyrkjeåret.
På Maria bodskapsdag er det naturleg å gje plass både for undring og lovsong. Det er utan tvil ein interessant samanheng mellom adventstida og denne søndagen ni månadar før jul. Maria undra seg. Og faktisk: ho gleda seg! Ho såg seg tilbake og tenkte på bibeltekstane ho kjende frå Det gamle testamentet. Ho såg framover mot ei framtid med håp for henne sjølv og for folket ho tilhøyrde.
Ja, slik evangelisten Lukas har formulert lovsongen hennar, trur eg ho såg enda lenger. Eg trur ho gjennom Guds løfte til Abraham i eit glimt såg at barnet ho bar, skulle bli til velsigning for alle slekter på jorda.
Dagens preg gjer at det er mykje å henta i det som er skrive til adventstida og julehøgtida. Før jul i fjor las eg dette i ein artikkel om Maria:
For kirkefedrene var inkarnasjon og frelse to sider av samme sak. (…) Slik de ser det, forenes i Jesus Kristus det helt uforlikelige. Det ubegrensede med det begrensede, det evige med det forgjengelige, det opphøyde med det fornedrede, det allmektige med det svake. Og den paradoksale enheten blir mulig fordi Jesus er et helt virkelig menneske. Maria er garantisten for det. Han ble til i hennes livmor og vokste under hennes hud – slik som vi alle har blitt til inne i en kvinne.».
Erling Rimehaug i Vårt Land 15.12.2020
Den store lovsongen til Maria, som altså Lukas skriftleg gjengir før han fortel juleevangeliet, blir kalla Magnificat. Namnet kjem frå dei første orda i den latinske omsetjinga av teksten. Slik begynner Marias lovsong:
Mi sjel høglovar Herren, og mi ånd frydar seg i Gud, min frelsar. For han har sett til si tenestekvinne i hennar fattigdom. Og sjå, frå no av skal alle slekter prisa meg sæl, for store ting har han gjort mot meg, han, den mektige; heilagt er hans namn.
Luk 1,46-49, utdrag frå Marias lovsong. Les heile teksten her.
Det følgjande er ein bearbeidd versjon av det eg har skrive til denne søndagen på Prekenverkstedet i 2021. Dette er Den Norske Israelsmisjon si ressursside for forkynnarar og andre interesserte. I denne tekstgjennomgangen ser eg Marias lovsong i lys av Det gamle testamentet og Lukas sine skrifter i Det nye testamentet (Luk og Apg).
Finn fram Bibelen, eller gå inn på bibel.no, og bli med på ein gjennomgang av søndagens tekstar!
Litt om lesetekstane
Første lesetekst er henta frå Jer 33,14-17. Samanhengen er eit avsnitt om frelse for Jerusalem og Juda. Herren skal oppfylla den gode lovnaden; Messias skal koma som ein evig etterfølgjar av David. Han er «ei spire» som kjem med rett og rettferd. Herrens spire er eit av namna som blir brukt om Messias, sjå Jes 4,2 og Jer 23,5f.
Andre lesetekst er frå Ef 1,3-6. Samanhengen er ei lovprising som tar oss med tilbake til skapinga, ja, til og med til æva før skapinga. Det dreier seg om Guds store plan om utveljing, ei verdshistorie med Kristus i sentrum. Utveljinga er kollektiv; det er snakk om me og oss. Efesarbrevet legg stor vekt på at frelsa i Jesus Kristus sameinar jødar og ikkje-jødar (Ef 2,11-22).
Meir om preiketeksten
Lukas gir oss Maria sin versjon av alt som skjedde før Jesu fødsel og i barndomen hans, ho som gøymde alt i hjartet sitt og grunda på det (Luk 2,1 og 2,51).
Marias lovsong blir til i møtet med den eldre slektningen og støttespelaren Elisabet, eit møte mellom to sterke kvinner som begge har ei viktig teneste i overgangen mellom den gamle og den nye pakt. Lovsongen er ein del av ei større forteljing som går frå vers 39 til vers 56.
Marias lovsong er ein hymne som er prega av gamle lovsongar i 2 Mos 15, Dom 5 og 1 Sam 2. Hymnen er forma som klassisk hebraisk poesi, for eksempel ser me allereie i v 46f den typiske hebraiske parallellismen med éi utsegn om mi sjel og éi om mi ånd. I innhaldet er hymnen fylt av ord og uttrykk frå ulike delar av den hebraiske bibelen.
Hymnen opnar i vers 46-47 med ei stor glede. Maria «frydar seg», eit uttrykk som går igjen i forhistoria til Jesu fødsel hos Lukas, jfr Luk 1,14 og 1,44.
Gud blir kalla Herre og frelsar. Dette er ord som sidan blir brukt om barnet som Maria ber. Frelsarperspektivet viktig for Lukas; Jesus er frelsar (Luk 2,11), han kjem med frelse (Luk 19,9) og bodskapet om Jesus er til frelse (Apg 13,26 og 28,28).
I vers 48 gjentar Maria at ho er ei tenestekvinne, jfr. Luk 1,38. Uttrykket «frå no av skal alle slekter prisa meg sæl» seier at verda ikkje lenger er den same. Gud skapar noko nytt. I ettertid ser me at det dreier seg om den nye pakt knytt til frelsa i Jesus Kristus.
I overgangen frå vers 49 til 50 endrar perspektivet i lovsongen seg. Guds miskunn med Maria viser seg å vera ein miskunn mot alle som ottast han.
Når det står at Gud gjorde storverk med sin sterke arm er dette ein såkalla antropomorfisme, det vil seia eit uttrykk der teksten brukar menneskelege eigenskapar for å skildra Gud. Det er mange slike i GT, me møter for eksempel Guds arm i 2 Mos 6,6 og Sal 89,11.
Når det står at Gud spreidde dei som bar hovmodstankar i hjartet dreier det seg om menneske si haldning og tankegang. Lukas viser oss mange situasjonar der hovmodet blokkerer for å sjå Guds nærvere: sjå Luk 5,21-22; 5,30; 7,39; 13,14; 16,14-15 og 18,9.
I vers 52-53 får me sterke utsegn om Gud som snur alt om i verda; han sender dei store nedover samtidig som han løfter dei låge opp. Det same forkynner Jesus i Slettepreika, som hos Lukas svarar til Bergpreika hos Matteus, gjennom sterke ord om dei sæle og usæle i Luk 6,20-26.
Lovsongen kulminerer med orda i vers 54-55 om at Gud oppfyller sine løfter til Abraham og hans ætt gjennom det som skjer ved Jesu fødsel. Dette fører oss tilbake til 1 Mos 12,2-3 der Herren lovar at alle slekter på jorda skal velsignast gjennom Abraham og hans ætt. Den ikkje-jødiske Lukas la stor vekt på Guds løfte til Abraham (og hans ætt) i mange samanhengar i forfattarskapet sitt, sjå Luk 1,73; 3,8; 19,9; Apg 3,25; 7,2-17.
Guds miskunn (hebraisk: chesed) er eit sterkt uttrykk for Guds trufaste kjærleik. Sjå for eksempel 2 Mos 34,6. Det at Gud skal koma i hug si miskunn, finn me både som bønetema (Sal 25,6-7) og som stadfesting (Sal 98,3). Og med tanke på at dette blir knytt til Jesu fødsel, kan me seia at ingen har vist oss Guds trufaste kjærleik, hans miskunn, som Jesus har gjort det!
Marias lovsong tolkar det som skal skje ved Jesu fødsel. Ho lovprisar Gud for hans store og trufaste kjærleik. Det han har gjort mot henne personleg, blir utvida til å gjelda alle som ottast han (vers 50). Gud løftar dei fattige, låge og svoltne som henne (vers 48, 52-53), og akkurat det veit me at Jesus heldt fram med. Gud tok seg av Israel, sin tenar, ved å oppfylla sine løfte til Abraham og hans ætt (vers 54-55). Han som skulle bli født, er frelsaren for alle slekter på jorda (1 Mos 12,3).
Til preika
Eg foreslår å bruka heile eller delar av den gamle adventssalmen Folkefrelsar, til oss kom:
Folkefrelsar, til oss kom, / fødd av møy i armodsdom! / Heile verdi undrast på / kvi du såleis koma må.
Herrens under her me ser, / ved Guds Ande dette skjer. / Livsens ord frå himmerik / vert i kjøt og blod oss lik.
Utan synd han boren er / som all synd for verdi ber. / Han er både Gud og mann, / alle folk han frelsa kan.
Frå Gud Fader kom han her, / heim til Gud hans vegar ber, / ned han fór til helheims land, / oppfór til Guds høgre hand.
Du som er Gud Fader lik, / ver i vanmakt sigerrik! / Med din guddomsvelde kom, / styrk oss i vår armodsdom!
Klårt di krubba skina kan, / ljoset nytt i natti rann, / naud og natt til ende er, / trui alltid ljoset ser.
Lov og takk, du Herre kjær, / som til verdi komen er! / Fader god og Ande blid, / lov og takk til evig tid!
Tekst av Ambrosius før år 397. Omsett til norsk av Bernt Støylen 1905. Norsk salmebok nr 2.
Denne adventssalmen, som går heilt tilbake til kyrkjefedrane si tid, tar oss på ein flott måte inn i undringa og lovsongen i møte med Jesu fødsel. Det same gjer bibelhistoria. Forteljinga om Maria begynner med det undrande spørsmålet Korleis skal dette gå til? (Luk 1,34). Og forteljinga går over i Marias lovsong, som er dagens tekst. Salmen kan også vera ein hjelp til å halda fokus på Jesus, han som er folkefrelsaren.
Eg vil også visa til eit par andre homiletiske tilnærmingar.
Olav Skjevesland skriv om å ta teksten ut i livet gjennom stikkorda tiltale, tro og takk. «Tiltalen blir en påminnelse om å gi Gud det som rett er: takk og tilbedelse. Troen hører en trefoldig lovprisning til Gud som (1) frelseren i Marias liv, (2) som den suverene Herre i folkenes historie og (3) som den som er trofast mot sin tjener Israel. Takken går til Gud som – i sin høyhet – samtidig er nær de små på jorden.» (Olav Skjevesland: Ord til tro. Verbum 2011. Side 140)
Carl Henrik Martling skisserer ei preike med denne disposisjonen:
Hela Guds kyrka sjunger med Maria
– med helig förundran över Herrens mäktiga verk
– med himmelsk fröjd över frälsningens närhet
– med saligt jubel över Herrens storhet
(Carl Henrik Martling: Mitt i verkligheten, bd 1, Göteborg 1983, side 119)
Elles har eg i dette tekstarbeidet hatt stor nytte av Luke Timothy Johnson: The Gospel of Luke, Sacra Pagina, Minnesota 1991.
Et barn er født i Betlehem. Det har me sunge nå. Det er derfor me feirer jul. Jesus er så viktig at me framleis feirar at han blei født for meir enn 2000 år siden.
Juleevangeliet fortel oss om det som skjedde. Sjølve fødselen er omtalt sånn:
Og mens de var der (i Betlehem), kom tiden da Maria skulle føde, og hun fødte sin sønn, den førstefødte. Hun svøpte ham og la ham i en krybbe, for det var ikke husrom for dem.
Det som står i evangeliet om fødselen, er altså lite og enkelt: Ein gutt blei født mens familien var på reise, han var det første barnet til Maria. Ho pakka han inn i eit tøystykke og la han i ei krybbe. Det skjedde i løpet av den tida dei var i Betlehem.
Det meste av dette var sikkert ganske normalt. Det unormale var at ho la han i ei krybbe, altså den plassen dyra til vanleg spiste maten sin. Men sjølv om krybba var ein unormal plass å legga ein nyfødt, var det nok ein god og varm plass, – og det var kanskje det viktigaste akkurat då.
Men sjølv om det meste såg normalt ut, var det likevel ikkje ein vanleg fødsel. Jesus var ikkje eit vanleg barn. Han var Guds Son. Fødselen viser oss kor langt Gud var villig til å gå, då han sendte sonen sin til oss. Han var villig til å bli eit lite og sårbart menneskebarn. Han var villig til å bli ein av oss.
Det var heldigvis nokre som samtidig fekk vita om det som var skjedd i Betlehem. Gjetarane på markene utanfor byen fekk vita at det ikkje var ein vanleg fødsel og at barnet ikkje var ein vanleg gut.
Ein engel frå Gud viste seg for dei og sa:
Frykt ikke! Se, jeg forkynner dere en stor glede, en glede for hele folket: I dag er det født dere en frelser i Davids by; han er Messias, Herren. Og dette skal dere ha til tegn: Dere skal finne et barn som er svøpt og ligger i en krybbe.
Gjetarane fekk vita at barnet som var født, var frelsaren dei hadde venta på! Han er Messias, Herren, sa engelen. Foreløpig var det bare i himmelen det var kjent, det som hadde skjedd. Derfor måtte det ein engel til for å forkynna kem Jesus var.
Me skal nå synga det første verset av julesangen En krybbe var vuggen.
En krybbe var vuggen som ventet ham her, / det lille barn Jesus, vår Frelser så kjær. / Men stjernene lyste helt inn der han lå, / det lille barn Jesus, på leiet av strå.
Det var eit under, det som skjedde i Betlehem. Då Jesus blei født, kom Gud sjølv inn i vår verd. Ingen av oss kan forstå eller forklara det. Men det er heller ikkje poenget. Det som er viktig når me møter eit under, er ikkje å forstå, men å ta imot. Det me kan ta imot utan å forstå, er at den store Gud blei eit lite menneskebarn. Han kom til oss som vår bror.
Frykt ikkje! Det var det første engelen sa til gjetarane, som sikkert var ganske redde. Det er ord til oss òg. Eg syns det er fint at orda om at me ikkje skal vera redde, er så sentrale i Bibelen. Engelen sa det då Jesus blei født. Og Jesus gjentok det sjølv mange ganger seinare då han sjølv forkynte Guds ord.
Engelen sa at Jesus kom med ei glede for heile folket. Derfor passar det godt at mange opplever ei stor glede ved å feira jul.
Men eg veit og at mange opplever at jula kan vera ei ganske vanskeleg tid. Sånn har det vore før òg. Men i år er det ekstra vanskeleg for mange.
Kanskje kjenner du på ein uro på grunn av korona-situasjonen og feiringa av jula?
Kanskje savner du nokon du gjerne ville vore saman med?
Eller kanskje er redd du for at det som er vanskeleg i familien, skal bli ekstra vanskeleg i år?
Det er mange som strevar med sånne tankar nå på julaften, og dette er sjølvsagt ikkje lett. Men så kom heller ikkje Jesus inn i ei glansbilde-verd der alt er pent og pynteleg. Han kom til oss vanlege menneske som alle i større eller mindre grad strevar med liva våre.
Han kom til vår verden. Han kom til oss. Seinare, då han var blitt vaksen, sa han at han spesielt hadde kome til dei som syntes livet var vanskeleg.
Me syng nå det andre verset av julesangen:
Så enkelt og stille kom Gud til vår jord. / Så høyt er jeg elsket av Jesus, min bror. / Han kom fra Guds himmel, Gud selv var han lik, / men Jesus ble fattig, og jeg er blitt rik.
Han kom inn i vår verd, og han blei født inn i ein enkel familie. Kanskje òg i fattige kår, men det veit me eigentleg ikkje sikkert. Julesangen sine ord om at ”Jesus ble fattig og jeg er blitt rik”, handlar meir om at Jesus frivillig forlet ein plass som Guds son i himmelen, for å leva eit liv som menneske her på jorda.
Men når det gjeld fattigdom, veit me i hvert fall at det er mange fattige menneske i verda i dag, òg denne jula. Og me veit at me her i Norge har mykje og på mange måtar er veldig rike. Denne urettferda utfordrar oss, både nå i jula og resten av året.
Derfor er det naturleg at me delar av vår overflod. Det kan du blant anna gjera her i kyrkja i dag, når me samlar inn pengar til Kirkens Nødhjelp og til det misjons- og forsoningsarbeidet som Hinna menighet er engasjert i. Pengane me samlar inn, kan vera med og skapa lys i mørket for menneske som verkeleg treng dette.
Men tilbake til Betlehem: Mens barnet skreik i krybba, sang faktisk englane ein lovsong frå himmelen. Dei gav Gud ære for det som var skjedd:
Ære være Gud i det høyeste, og fred på jorden blant mennesker Gud har glede i!
Eg syns det er flott at verdas mest brukte lovsong, kjem frå juleevangeliet. Kvar søndag syng kristne over heile jorda desse orda: Ære vere Gud i det høgste! Fred på jorda! Me syng dette her på Hinna òg! Og me har lært det av englane på Betlehemsmarkene.
Orda om fred dreier seg ikkje først og fremst om ein politisk fred eller om ein indre balanse. Det dreier seg om noko mykje større: om Guds fred. Dette er den fred som Gud gir, den freden som dreier seg om forholdet mellom Gud og oss menneske. Juleevangeliet fortel at Gud har glede i oss menneske, og at han vil gje oss av sin fred.
Men koss kan me finna fram til den freden? – Gjetarane fekk eit tegn for å finna barnet som var født:
dette skal dere ha til tegn: Dere skal finne et barn som er svøpt og ligger i en krybbe.
Dei fekk eit tegn så dei skulle finna det rette barnet. Så vanleg var barnet, at dei ikkje kunne sjå på det at det var Guds eigen son. Han låg der, inntulla i eit tøystykke, som alle andre barn. Men engelen visste at dei hadde lagt han i ei krybbe. Dette var så spesielt at det var eit godt tegn. Tegnet gjorde at gjetarane fann fram til Jesus.
I ein julesang står det at gjetarane tenkte sånn då dei fant Jesus:
Vi står rundt krybben og smiler, for vi er fremme nå.
Har me noko tegn frå Gud? Kan me finna fram til underet denne jula?
Ja, i dag forkynner eg dette tegnet for deg: Barnet Jesus er eit tegn på Guds kjærleik til oss.
For så høyt har Gud elsket verden at han ga sin Sønn, den enbårne, for at hver den som tror på ham, ikke skal gå fortapt, men ha evig liv.
Joh 3,16
Barnet Jesus er det tegnet du treng for å ta imot Guds kjærleik og hans fred. Denne jula kan bli eit vendepunkt for deg. Lyset skinner i mørkret. Du kan få eit fornya forhold til Gud gjennom ei fornya tru på Jesus Messias, Guds Son.
Me syng nå det siste verset på salmen.
Fra krybben til korset gikk veien for deg, / slik åpnet du porten til himlen for meg. / Velsign oss, vær med oss, gi lys på vår vei, / så alle kan samles i himlen hos deg!
Det passar godt å lesa dette eventyret i jula. Historia kjem frå ein tekst av Søren Kierkegaard.
Det var ein gong ein ung konge, som regjerte i eit lite land. Han budde i eit slott saman med tenarane sine, men han hadde ikkje nokon hustru.
Kvar veke pleidde han køyra ut i riket sitt for å sjå til at alt var som det skulle vera. Ein dag, då han var på veg heim til slottet, kom han forbi torget. Der såg han ei vakker jente, som selde blomar ved eit bord. Ho var så vakker at han ikkje kunne få henne ut av tankane sine.
Neste dag syntest han det ville vera fint å dra ut igjen på inspeksjon, i staden for å venta ei veke slik han pleidde å gjera. Han begynte nå å køyra ut kvar dag, og sjølvsagt drog han kvar dag til torget for å sjå jenta som selde blomar.
Etter ein månad forstod han at han elska jenta og at han ville gifta seg med henne. Han kalla saman rådgjevarane sine og fortalde den gode nyheita til dei. Det skulle bli kongebryllaup. Alle var glade og syntest det skulle bli flott med eit stort bryllaup. Den unge kongen var også glad sjølv. Men då han kom opp på rommet sitt, blei han plutseleg svært bekymra. Han tenkte på kva som ville skje viss han befalte den unge jenta å gifta seg med han, men ho ikkje elska han.
Det var ein foruroligande tanke for kongen. Han ønska seg ikkje bare ei dronning, men først og fremst ei hustru som elska han. Kunne ho nokon gong gløyma at han var konge og ho bare ei enkel blomsterjente?
Kongen prøvde å finna ei løysing på problemet. Han verken spiste eller sov, så uroleg var han. Men då det var gått eit par dagar, fann han på råd.
Han ville koma til henne på torget i ei gyllen vogn, trukken av dei seks finaste hestane hans. Framfor han skulle eit orkester spela, og bak han skulle det flottaste regimentet i hæren hans koma, i flotte uniformar og med god disiplin. Vogna skulle stansa ved blomsterjenta sitt bord. Då skulle den røde løparen rullast ut. Han ville gå fram til henne kledd i dei aller finaste kleda sine. Han skulle ha krone og alle dei kongelege smykka på seg. Ho ville garantert bli imponert!
Men litt etter ombestemte kongen seg. Dette ville bli feil! Ho ville heilt sikkert bli imponert. Men å vera imponert og å elska, å ha kjær, det er ikkje det same.
Så fekk kongen ein annan idé. Han ville gje henne den gylne vogna med dei seks hestane. Han ville gje henne eit regiment med soldatar, eit marsjorkester, smykke, pengar og dei vakraste kleda ho kunne tenka seg. Ho ville garantert bli takknemleg.
Men dagen etter gav kongen også opp den idéen. Dette var faktisk også feil! Å vera takknemleg, evig takknemleg, og å elska, å ha kjær, er ikkje det same.
Til siste innsåg kongen at det eigentleg bare var éi løysing. Han skulle ikkje koma til jenta som konge, men kledd som tiggar eller bonde, og forsøka å vinna henne som ein av hennar eigne.
Tidleg om morgonen den neste dagen, mens det ennå var mørkt, gjekk den unge kongen ut av bakdøra på slottet og vandra til torget. Å, så nervøs og usikker han var! Han, som hadde all makt over heile riket, makt over alle pengane og soldatane i landet, var nå ganske makteslaus. For det var noko han ikkje hadde makt over, jenta sitt hjarte.
Her måtte fridomen råda. Fridom til å elska eller å la vera å elska. Fridom til å seia ja eller nei.
Lyktest kongen med planen sin? Det veit me ikkje. Det er heilt avhengig av jenta ….
Om eventyret
Sæt, der var en Konge som elskede en ringe Pige. Slik begynner eit avsnitt i boka Philosophiske Smuler frå 1844 (her). Kapittel 2 i boka inneheld ein tekst som er utgangspunkt for eventyret om kongen og blomsterjenta.
Eg kjenner ikkje den vidare historia til teksten frå Kierkegaard si bok til eventyret i den forma eg har gjengitt det her.
Sjølv møtte eg eventyret på 1970-talet i det svenske heftet Något, skrive av David F. Olson og gitt ut på Håkan Ohlssons Forlag i 1973. Eg har sidan omsett og bearbeidd teksten forsiktig og brukt den i forkynning i jula i den versjonen eg har gjengitt her.
Matteus var jøde. Då han skreiv evangeliet sitt, skreiv han ein jødisk tekst. Professor Anders Runesson ved Universitetet i Oslo presenterer dette synet i ein artikkel på forskning.no, skriven av journalist Silje Pileberg:
Apostelen Matteus var ikke kristen, men jødisk
– Du kan kanskje kalle det begynnelsen på et paradigmeskifte. Jo mer vi leser disse tekstene – ikke fra et kirkelig perspektiv, men fra et vitenskapelig – jo mer ser vi at de er jødiske, sier Runesson. Jesus-troende, riktignok, men like fullt jødiske, poengterer han.
Var dette ei nyheit? Det var i alle fall ein artikkel som blei lagt merke til nå i 2020, blant anna gjennom omtale i Vårt Land. Og det går nok på tvers av vanleg tenking omkring Det nye testamentet blant mange aktive bibellesarar og andre allment interesserte menneske. Men bibelfagleg står dette synet ganske sterkt.
Det er interessant å lesa artikkelen, som blant anna handlar om den mangfaldige jødedomen på Jesu tid. Dei Jesustruande jødane var éi retning blant mange. Seinare utvikla denne retninga seg vidare og tok opp i seg menneske som ikkje var jødar, – og blei etter kvart til «kristendomen». Matteus var absolutt med og la grunnlaget for denne utviklinga gjennom den berømte avslutninga av evangeliet sitt.
Artikkelen er skriven i samband med at Runesson har gitt ut boka Matthew within Judaism, med artiklar av internasjonale bibelforskarar:
Alle bidragsyterne til den nye boken er eksperter på Matteusevangeliet. De er ikke enige om alt, men de deler oppfatningen av at Matteus var jøde og skrev en jødisk tekst, forklarer han.
Her er baksida av boka, med ulike omtalar:
Artikkelen sluttar slik:
Hvis det nå stemmer at Matteusevangeliet og andre nytestamentlige tekster er skrevet av jøder, er dette noe Kirken bør ta på alvor, ifølge Runesson.
For da har kristendommen ikke bare fått Det gamle testamentet, men også Det nye testamentet, fra jødene. Dette utgjør hele kristendommens fundament.
– Som historiker kan jeg ikke si hva dette betyr for Kirken og kristne, sier Runesson.
Men kanskje kunne man tenke i følgende baner, antyder han:
– Historisk har mange kristne ment at jødedommen har utspilt sin rolle, at den ikke lenger har noen verdi. Kanskje burde kristne heller ha en dypere respekt for det jødiske folket og jødedommen.
Det er ikke slik at alle kristne må bli jøder, legger han til.
– Nei, det er ikke slik teologi og kirke fungerer. Det nye testamentet inneholder et mangfold av perspektiver. Paulus har for eksempel et annet syn på ikke-jøder enn Matteus. Men mange kristne kan bli mer bevisste på at tekster tolkes og mer ydmyke for at sannheten kan tolkes på ulike måter. Det gjelder også de tekstene som er hellige for kirken.
Professoren i bibelfag vil som historikar naturleg nok ikkje seia kva dette betyr for kyrkja og for kristne. Men eg, som er teolog og prest i Den norske kyrkja, har mine tankar om dette. Sjølv om eg foreløpig ikkje har lese boka.
Eg er opptatt av å framheva den kristne trua sine jødiske røter og er derfor glad for å lesa om denne boka. Slik eg oppfattar det, står den for ei lesing av evangeliet som utvidar bibelforståinga vår i den retninga.
Eg tenker også at me i forkynninga bør legga større vekt på kontinuitet enn på brot i forholdet mellom Det gamle testamentet og Det nye testamentet. Det gjeld for eksempel eit uttrykk som «Guds folk». Eg trur det er rett å seia at me som trur på Jesus og som ikkje er jødar, ved dåpen og trua er tatt inn i eit utvida (men ikkje nytt) Guds folk.
Vidare tenker eg det er viktig at me som er kristne, bør ha «en dypere respekt for det jødiske folket og jødedommen». I ei tid med aukande antisemittisme, er det eit svært viktig signal frå Runesson.
Eg meiner også det er mogleg å ha denne djupe respekten samtidig som eg ønsker å gi evangeliet om Jesus Messias tilbake til det jødiske folket. Det bør då skje slik at jødar som begynner å tru på han, ikkje treng skifta religion og bli «kristne». Dei kan også i vår tid, som i det første hundreåret, vera Jesustruande jødar.
Det er bra at Den norske kyrkja samarbeider med Den Norske Israelsmisjon gjennom Samarbeid menighet og misjon (SMM). Organisasjonen støttar dei jødane som i dag trur at Jesus er Messias, slik det blir forkynt i evangeliet etter Matteus og i resten av Det nye testamentet. Gjennom samarbeidet med dei messianske jødane hentar misjonsorganisasjonen verdifull kunnskap og erfaring heim til norske kyrkjelydar. Kanskje fleire kyrkjelydar burde gjera ein samarbeidsavtale med Israelsmisjonen?
Relevant stoff her på bloggen
Evangelisten Matteus er eit innlegg eg hadde på ei temagudsteneste i Bryne kyrkje i 2011. Her omtalte eg evangelisten som Matteus – den skriftlærde jøden med sans for kyrkja.
På dei fleste flyplassar kan me følga skilt til ei avdeling som heiter «Lost and Found». Dette uttrykket kan vera tema for denne søndagen. I tillegg har evangelieteksten fokus på den store gleda hos Gud over at det mennesket som var mista, blir funne.
Dagens bøn i liturgien for Den norske kyrkja gjer det tydeleg at dette dreier seg om oss/meg, ikkje om alle andre: «Evige Gud, du ser oss alltid. Vi bed deg: Rop på oss når vi vil skjula oss for menneske og for deg, så vi får mot til å leva synleg for ditt nådige blikk …»
Kaj Munk skriv i ei preike over teksten: «Det er en svimlende tanke at jeg kan gjøre Gud bedrøvet, at jeg kan gjøre Gud glad! Jeg – Gud. Enten er dette alle galskapers galskap, eller så er det den galskap som heter sannhet. Den er stor nok til å være det. Jesus har forvisset oss om at den er det.» (Kaj Munk: Ved Babylons floder. Oslo 1945. Side 96).
Lesetekst 1: Første Mosebok 16,1-13
Teksten frå Første Mosebok handlar om Ismaels fødsel og det som skjedde før fødselen. Her les me om familieproblem og flukt, men også om Guds omsorg for slavekvinna Hagar. Ein Herrens engel finn henne i ørkenen. Ho får høyra at ætta hennar (gjennom Ismael) skal bli så stor at ingen kan telja henne. Teksten fortel at Gud både høyrer og ser. Namnet Ismael betyr Gud høyrer. Og her finn me den vakre detaljen at Hagar gir Gud eit namn: Du er ein gud som ser meg. Ho er den første personen i Bibelen som gir Gud eit namn.
Svein Tindberg har gjort dette stoffet godt kjent blant mange gjennom førestellinga og boka Abrahams barn. Forlaget begynner omtalen av boka slik: Ein mann. To søner. Tre religionar. Dette er sjølvsagt godt formulert. Men eg trur likevel det er meir korrekt å omtala Ismael som stamfar for arabarane enn for muslimane. Eg veit at Ismael har ein viktig plass i islam. Men også kristne arabarar ser på Ismael som sin stamfar.
Her er bibelteksten:
1 Kona til Abram, Sarai, fødde han ingen born. Men ho hadde ei egyptisk slavekvinne som heitte Hagar. 2 Sarai sa til Abram: «Høyr på meg: Herren har hindra meg i å føda born. Gå no inn til slavekvinna mi! Kanskje får eg ein son ved henne.» Og Abram høyrde på det Sarai sa. 3 Kona til Abram, Sarai, tok då den egyptiske slavekvinna si, Hagar, og gav henne til kone for Abram, mannen sin. Abram hadde då budd ti år i landet Kanaan. 4 Han gjekk inn til Hagar, og ho vart med barn. Men då ho oppdaga at ho var med barn, såg ho ned på husfrua si. 5 Då sa Sarai til Abram: «Det er di skuld at eg blir krenkt! Eg gav slavekvinna mi i din famn, men då ho oppdaga at ho var med barn, såg ho ned på meg. Herren skal dømma mellom meg og deg!» 6 Abram sa til Sarai: «Sjå, slavekvinna er i di hand. Gjer kva du vil med henne.» Og Sarai audmjuka henne, så ho rømde frå henne. 7 Herrens engel fann henne ved ei vasskjelde i ørkenen, ved kjelda på vegen til Sjur. 8 Han sa: «Hagar, Sarais slavekvinne, kvar kjem du frå, og kvar skal du av?» Ho svara: «Eg rømmer frå Sarai, husfrua mi.» 9 Og Herrens engel sa til henne: «Vend attende til husfrua di og lat deg audmjuka under hennar hand!» 10 Herrens engel sa: «Stor vil eg gjera ætta di, så stor at ingen kan telja henne.» 11 Så sa Herrens engel til henne: «Sjå, du er med barn og skal føda ein son. Han skal du kalla Ismael, for Herren har høyrt at du vart audmjuka.
12 Han skal bli eit villesel av eit menneske. Handa hans skal vera vend mot alle og alle hender mot han. Rett imot alle slektningane sine skal han slå seg ned.» 13 Då sette ho dette namnet på Herren som hadde tala til henne: «Du er ein gud som ser meg.» For ho sa: «Har eg her verkeleg sett han som ser meg?»
1 Mos 16,1-13 henta frå bibel.no
Lesetekst 2: Johannes´ første brev 4,7-10
Teksten frå Johannes ́ første brev er ein sentral tekst om Guds kjærleik og om den kjærleik me skal visa kvarandre. Her finn me det spesielle uttrykket Gud er kjærleik. Og her blir Guds kjærleik utgangspunkt for hans handling til frelse. Me kunne også seia utgangspunkt for at Gud leitar etter oss menneske og finn oss.
Her er bibelteksten:
7 Mine kjære, lat oss elska kvarandre, for kjærleiken er frå Gud, og kvar den som elskar, er fødd av Gud og kjenner Gud.
8 Den som ikkje elskar, har aldri kjent Gud, for Gud er kjærleik.
9 I dette vart Guds kjærleik openberra mellom oss, at han sende sin einborne Son til verda så vi skulle ha liv ved han.
10 Ja, dette er kjærleiken, ikkje at vi har elska Gud, men at han har elska oss og sendt sin eigen Son til soning for syndene våre.
1 Joh 4,7-10 henta frå bibel.no
Preiketekst: Lukas 15,1-10
Teksten består av ei innleiing og to parallelle likningar. Den følgande likninga om sonen som kom heim (vers 11-32) høyrer eigentleg også med i samanhengen. Vers 1- 2 er nøkkel til å forstå likningane. Det går ei linje tilbake til 7,29-30 der dei same skiljelinjene i folket er knytt til kven som tok imot døyparen sitt bodskap. Tollarane og syndarane representerer i desse tekstane dei fortapte, dei som var mista, men som blir tatt inn i Gudsfolket igjen, i kapittel 7 gjennom Johannesdåpen og i kapittel 15 gjennom bordfellesskapet med Jesus.
Lukas har formulert dei to likningane slik at dei er heilt parallelle. Tematisk består likningane av å mista, å leita, å finna, å kalla saman vener og naboar og å gleda seg. Mannen og kvinna si glede blir utgangspunkt for å seia noko om gleda i himmelen over éin syndar som vender om. Dette blir igjen ein kontrast til farisearane og dei skriftlærde si murring i vers 2. Det er typisk for Lukas å gjera forteljingar om menn meir innhaldsrike og verdifulle ved å supplera med ei tilsvarande forteljing om kvinner, jfr 1,5-7; 2,25-38; 4,24-27; 8,1-3 m.fl.
Her er bibelteksten:
Alle tollarane og syndarane heldt seg nær ved Jesus og høyrde på han.2 Men farisearane og dei skriftlærde murra og sa seg imellom: «Denne mannen tek imot syndarar og et i lag med dei.» 3 Då fortalde han dei denne likninga: 4 «Om ein av dykk har hundre sauer og mistar éin av dei, lèt han ikkje då dei nittini vera att ute i øydemarka og går av stad og leitar etter den bortkomne sauen til han finn han? 5 Og når han har funne han, blir han glad og tek han på akslene sine. 6 Straks han kjem heim, kallar han saman vener og naboar og seier til dei: ‘Gled dykk med meg! Eg har funne att den sauen som var bortkomen.’ 7 Eg seier dykk: På same måten er det større glede i himmelen over éin syndar som vender om, enn over nittini rettferdige som ikkje treng omvending. 8 Eller om ei kvinne har ti sølvpengar og mistar éin, tenner ho ikkje då ei lampe og sopar heile huset og leitar vel til ho finn han? 9 Og når ho har funne han, kallar ho saman veninner og nabokoner og seier: ‘Gled dykk med meg! Eg har funne att det pengestykket eg hadde mista.’ 10 På same måten, seier eg dykk, blir det glede mellom Guds englar over éin syndar som vender om.»
Luk 15,1-10 henta frå bibel.no
Gjetaren med sauen over skuldrane er eit kjent og kjært motiv. Matteus har også med likninga om den eine sauen og dei nittini (18,12-14), men der har forteljinga eit litt anna fokus. Matteus har heller ikkje med detaljen om at mannen tar den bortkomne sauen på akslene sine. Lukas brukar bevisst ord som framhevar nærleik og berøring, jfr velkomsten sonen fekk i vers 20. Viktig bakgrunn for gjetarmotivet er Salme 23 om Herren som gjetar og Esekiel sine profetiar om dei dårlege gjetarane og den gode, Esek 34. Her står det blant anna: «Eg vil sjølv leita etter sauene mine og ta meg av dei» (Esek 34,11). Elles er sjølvsagt Jesu ord om seg sjølv som den gode gjetaren, ein viktig referanse (Joh 10,11 ff).
Kaj Munk har i den tidlegare nemnte preika ei lita forteljing som fint får fram at likninga i vers 8-10 kan ha vore basert på vage minne frå Jesu barndom i Nasaret. Han fortel om då Jesus som barn opplevde at mora fortvila leita etter ein mynt ho hadde mista og om koss ho gleda seg saman med nabokonene då ho hadde funne den.
Forteljinga er lett omskriven og lettare tilgjengeleg hos Sjur Isaksen, som kommenterer slik: «Det er den danske dikterpresten som på denne måten har sett for seg hvordan en hendelse i Jesu ukjente barndom, kunne ha gitt motiv til Jesu egen forkynnelse av Guds rike. Hvem vet? Trolig skjedde det mye i Jesu liv som var med på å forme ham til det oppdraget han var bestemt til fra tidenes morgen. Her er det den oppsøkende, søkende Gud som tegnes for oss. Den Gud som må bruke ufullkomne bilder for å antyde hva et menneske er verdt.» (Sjur Isaksen: Ordet gjennom året. Oslo 2013. Bind 1, side 144).
Tankar til forkynninga
Ei preike kan gjengje likningane si tankerekke: å mista, å leita, å finna, å samla vener i glede. Me kan eventuelt bruka Kaj Munk si forteljing frå Jesu barndom. Her kan me også bruka personlege erfaringar og minne, og forkynna den Gud som leitar og finn.
Eit anna forslag er å følga Carl Henrik Martling sin disposisjon: Han är syndares vän. A. Han tar emot den som kommer. B. Han söker den som inte kommer. C. Han gläder sig över alla som kommer. (Martling: Mitt i verkligheten. Göteborg 1983. Bind 2, side 30).
Dette notatet er skrive for og publisert på Prekenverkstedet til Den Norske Israelsmisjon.
Eg trur Paulus må ha vore sportsinteressert. Han brukar i alle fall ord og uttrykk frå idretten i fleire av breva sine. Kanskje han har vore fortruleg med konkurranseidrett heilt frå oppveksten sin i Tarsos? Eller kanskje dette var noko han blei godt kjent med då dei isthmiske leikane blei arrangert mens han var i Korint?
Storbyen Korint var vertskap for dei isthmiske leikane som blei arrangert annankvar vår i Isthmos, like utanfor byen. Mon tru om Paulus var på tribunen på stadion under leikane? Det veit me ikkje. Men han var i Korint fleire gonger, den lengste perioden var på 18 månadar rundt år 50, og det er sannsynleg at han var i byen då leikane blei arrangert våren 51.
… det er ikke usannsynlig at Paulus eller korintiske menighetslemmer kan ha vært tilskuere. Like sannsynlig er det at noen av menighetslemmene kan ha deltatt som hjelpere til en utøver – aktiv deltakelse var ressursmessige årsaker forbeholdt eliten.
Professor Jorunn Økland i Studiebibelen. Verbum 2019.
Under leikane var det mange tilreisande, yrande folkeliv og truleg store teltleirar ved Isthmos. Paulus levde av å vera teltmakar. Eg ser derfor for meg at det har vore viktig for Paulus å vera på plass i området, der det kan ha vore rikeleg med arbeidsoppgåver. Men eg trur også han var der av ein annan grunn. Han var ein strategisk misjonær og likte seg der han kunne koma i prat med mange forskjellige folk.
Spring slik at de vinn prisen!
Ein av dei mest kjente idrettstekstane til Paulus står i Første korintarbrev, eit brev han skreiv til dei kristne i Korint ca år 55.
Veit de ikkje at dei som spring på stadion, dei er alle med i løpet, men berre éin får sigersprisen? Spring då slik at de vinn prisen! Alle som er med i kampleikane, må nekta seg alt. Dei gjer det for å vinna ein forgjengeleg krans, men vi for å vinna ein uforgjengeleg. Så spring eg ikkje utan mål; eg er ikkje som ein nevekjempar som slår i lause lufta. Nei, eg er hard med kroppen min og tvingar han til å lystra, så ikkje eg, som har forkynt for andre, sjølv skal koma til kort.
1 Kor 9,24-27
Paulus omtaler her to idrettar som eksempel: løping og boksing. Han brukar mange ord og uttrykk frå idrettsarenaen (stadion), og han skriv om å vera hard med kroppen sin og å gjera alt for å vinna ein konkurranse.
Det å vinna var veldig viktig. Idrettsutøvarane satsa alt for å vinna. Sigersprisen var ein krans, og den stod høgt i kurs. I dei isthmiske leikane var dette ein krans av pinje, eit bartre i furufamilien. I dei olympiske leikane var kransen av laurbær. Uansett materiale var dette ein forgjengeleg krans. Paulus brukar dette som motsats til det som ventar i det evige Guds rike; ein uforgjengeleg krans, ein evig siger, eit evig liv.
I Paulus´ fotspor
Den første gongen eg reiste i Paulus´ fotspor i Korintområdet, stoppa me på staden der dei isthmiske leikane blei haldne. Den gong var Ernst Baasland, som då var lærar i Den nye testamentet på MF, fagleg ansvarleg for turen som eg deltok på. Det var svært interessant! Dette var tilbake på 1990-talet, og altså før dei digitale bilda si tid. Eg har derfor dessverre ikkje bilde tilgjengelege frå denne turen.
Baasland har sidan gitt ut boka I Paulus´ fotspor saman med kollegaene Bjørn Helge Sandvei og Karl Olav Sandnes. I denne boka frå 2008 har eg funne mykje av stoffet til dette notatet.
Bodskapet i Paulus sine idrettstekstar
I boka skriv Baasland om koss Paulus brukar ord og uttrykk frå idretten når han skriv om livet som ein kamp fram mot eit mål. Idrett føreset trening og øving (jfr 1 Tim 4,7b-8). Idrett føreset at alle følger spelereglane (jfr 2 Tim 2,5). Idrett krev forsaking (jfr 1 Kor 9,25 og 27). Idrett dreier seg om kamp mot konkurrentar, for eit lag eller eit samfunn. Skriv forresten Paulus om idrett eller krig i Fil 1,27-28? Og sist, men ikkje minst: det viktigaste er målet eller sigeren (jfr 1 Kor 9,24). Her gjeld det å vinna! I antikken fantest ikkje sølv- eller bronseplass.
Paulus viser med denne språk- og bildebruken at han hadde god kjennskap til idrettsleikane. Han hadde sans for utøvarane og deira sjølvfornekting, trening og iver for å vinna. Eg trur også han forstod kor høgt verdsatt sigerskransen var.
Men nettopp når det gjaldt det å vinna løpet, sprenger det bibelske bodskapet samanlikninga med idretten. Og det er Paulus fullstendig klar over. For den evige sigerskransen er ikkje bare for éin person, her vinn alle som fullfører løpet. Og målet er ikkje for den fullkomne, det er Jesu handlingar for oss som er det grunnleggande:
Eg meiner ikkje at eg alt har nådd dette, eller alt er fullkomen, men eg jagar etter det for å gripa det, for eg er sjølv gripen av Kristus Jesus. Mine sysken, eg trur ikkje om meg sjølv at eg har gripe det, men eitt gjer eg: Eg gløymer det som ligg bak, og strekkjer meg mot det som er framanfor, og jagar fram mot målet, mot den sigersprisen som Gud frå det høge har kalla oss til i Kristus Jesus.
Fil 3,12-14
Den som blei nysgjerrig på dette temaet og som vil finna Paulus sine idrettstekstar i Bibelen, kan begynna å grava her: Apg 20,24; 1 Kor 9,24-27; Fil 3,12-16; Kol 2,1; Fil 1,30; Fil 2,16; 1 Tim 4,7b-8; 2 Tim 2,5; 2 Tim 4,7-8. Eg vågar ikkje å seia at lista er fullstendig!
Eit underleg tema for søndagens bibeltekstar? Vel, der det er profetar, er det truleg også falske profetar! Bibelen reknar i alle høve med det. Og dette er tema for bibeltekstane i kyrkja søndag 5. juli 2020 (5. søndag i treeiningstida, 1. rekke).
Evangelieteksten for søndagen er henta frå Evangeliet etter Matteus:
15 Ta dykk i vare for dei falske profetane! Dei kjem til dykk i saueham, men innvendig er dei grådige ulvar. 16 På fruktene skal de kjenna dei. Kan ein plukka druer av klunger eller fiken av tistlar? 17 Eit godt tre ber god frukt, eit dårleg tre ber dårleg frukt. 18 Eit godt tre kan ikkje bera dårleg frukt, og eit dårleg tre kan ikkje bera god frukt. 19 Kvart tre som ikkje ber god frukt, blir hogge ned og kasta på elden. 20 Difor skal de kjenna dei på fruktene.
Matt 7,15-20
Eg har skrive om forkynninga over tekstane for 5. søndag i treeiningstida (1. rekke) på Prekenverkstedet til Den Norske Israelsmisjon:
Vern oss mot falske røyster og forførande ord
Dagens bøn i Den norske kyrkja sin liturgi gir ei god retning for forkynninga denne søndagen: «Nådige Gud, du sende profetane til å vitna og forkynna din vilje. Vi bed deg: Lat kyrkja vera sannings røyst i verda. Vern oss mot falske røyster og forførande ord, så vi kan stå faste i trua på din nåde, ved Son din, Jesus Kristus, vår Herre …»
Den danske biskop Georg S Geil skriv at preika denne dagen i grunnen kan skrivast ned til to linjer: «Vogt jer! siger Kristus. Og vi svarer ham ved at sige: Vogt os, Herre – for vi kan ikke vogte os selv.» (Georg S. Geil: Befrielse. Side 113ff).
Lesetekstane
Teksten frå profeten Jeremia (Jer 23,16-24) er henta frå dei siste vanskelege åra før det babylonske fangenskapet. I denne situasjonen forkynte Jeremia ulukke, mens dei falske profetane forkynte fred. Jeremia hadde eit kraftig oppgjer med desse falske profetane som forkynte at frelse utan dom. «Striden med disse yrkeskollegaene var vel det tyngste Jeremia måtte gjennom (23,9 ff; 28)» skriv Gerhard von Rad i boka «Profetenes budskap».
Teksten frå Johannes´ første brev (1 Joh 4,1-6) handlar om «å prøva åndene» – om dei kjem frå Gud. Prøvinga blir spesifisert til å gjelda kva som blir sagt om Jesus. Teksten viser at falske profetar var ein aktuell problematikk i urkyrkja då brevet blei skrive ca år 100.
Evangelieteksten
Vers 15: Orda om dei falske profetane er særstoff hos Matteus. Parallellteksten hos Luk (Luk 6,43-44) handlar om gode og dårlege tre, og om tilsvarande frukt. Når Matteus her tar med Jesu ord om falske profetar, fargar dette omtalen av trea og fruktene. Han brukar motsetninga mellom sau og ulv for å visa koss profetane utgjer ein trussel.
Profetane i GT åtvara mot falske profetar og dårlege gjetarar. Dette er kjende uttrykk i jødisk tradisjon. Jesus går inn i denne profetiske tradisjonen når han seier at me skal ta oss i vare for dei falske profetane. Ein profet kan vera falsk på to måtar: ved å forkynna falsk lære og ved å ha falske motiv, som eiga vinning (Sjur Isaksen: Ordet gjennom året I, side 140).
Bibelsk bakgrunn om falske profetar: 5 Mos 13,1-5; 18,15-22; Jer 5,31; 6,13-14; 8,10-11; 14,14-16; Esek 13,1-16; 22,27-28 (nemner også ulven); Mi 3,5-8; Sak 13,2. I fleire av desse tekstane ser det ut for at det har vore typisk for dei falske profetane å forkynna fred, altså shalom, når det ikkje er eller skal bli fred.
Hans Kvalbein (Matteusevangeliet, bind 1, side 196 ff) peiker på at det fanst profetar i urkyrkja (Apg 13,1; 1 Kor 12,28; 14,1 ff) og at det er sannsynleg at åtvaringa mot dei falske profetane sikter på profeti i kyrkja (Apg 13,6; 20,28-31 som også nemner grådige ulvar). Vidare at Jesus åtvarte mot falske profetar i dei siste tider (Matt 24,24).
Vers 16-20: Desse versa handlar om gode og dårlege tre, og om samanhengen mellom treet og frukta. Temaet kjem igjen i Matt 12,33. Andre tekstar om denne samanhengen: Sal 1,3 om treet planta ved rennande vatn; Joh 15,1ff om vintreet, greinene og frukta; Gal 5,22f om Andens frukt.
Hans Kvalbein skriv om vår tekst: «Bildet av treet og fruktene gir uttrykk for Guds totale krav på mennesket, slik det har kommet fram i hele Bergprekenen (5,48). Gud vil ha oss helt. Rot, stamme, grener og frukt hører sammen. Ordet er radikalt i sitt enten – eller. Den onde kan ikke gjøre godt, den gode kan ikke gjøre ondt. Synspunktet her må være vårt liv sett overfor Gud, fremfor Guds domstol. Der gjelder kun det radikale enten – eller. Ut fra en menneskelig vurdering kan derimot også de «onde» bære relativt god frukt (7,11).»
Tankar til forkynninga
I åndeleg rettleiing er verbet «å skjelna» eit viktig uttrykk. Det handlar om å skjelna mellom det gode og det vonde. Dette er eit tema og eit uttrykk som gjerne kan vera sentralt i forkynninga over teksten. Ordboka seier at ordet bare kan nyttast på bokmål. Det vil eg bestrida! Å skjelna mellom blir forklart slik: «se forskjell på, holde ut fra hverandre».
Dersom du vil ha eit godt minneord for alle aldrar, kan du bruka vers 17: Eit godt tre ber god frukt, eit dårleg tre ber dårleg frukt.
Her er ein preikedisposisjon frå Carl Henrik Martling: Mitt i verkligheten. Homiletiska utkast til kyrkoårets predikotexter (bind 2, side 60). Han har overskrifta «Andlig klarsyn» over søndagen, og gir denne disposisjonen (med fleire underpunkt under kvart av dei tre hovudpunkta):
Den förklädda falskhetens fara
Den fromma falskheten lever på sin förklädnad
Det är frukten som avslöjar falskhetens förklädnad
Med Guds ord skall falskheten kläs av sin förklädning
Georg S. Geil har med denne forteljinga i ei preike over teksten: «Men det andet er præcis lige så farligt, lige så falsk: at tage evangeliet fra den, der sidder i en ruin og er angst for alt, måske mest for sig selv. Angsten for Gud optræder undertiden som en angst for én selv.
I den situation minder jeg om den mor, der bad Napoleon om benådning for sin søn. Keiseren afslog – denher forbrydelse var sådan, at retfærdigheden krævede dødsdom. – Jeg beder ikke om retfærdighed, jeg bønfalder om barmhjertighed! sagde hun. – Jamen han fortjener ikke barmhjertighed, svarede keiseren. Da var det moderen sagde: Hvis han fortjente den, så var det ikke barmhjertighed!
Barmhjertighed kan kun gives til folk, der ikke har fortjent den. Om nogen tager det ord fra et angrende, bange menneske, så er han en falsk profet.» (Georg S. Geil: Befrielse. Side 116).
Oppdatert med heile teksten frå Prekenverkstedet 19.03.2024
Her kan du sjå ein innhaldsrik og informert samtale om pinsen mellom tidlegare biskop Ole Christian Kvarme og tidlegare generalsekretær i Israelsmisjonen Rolf Gunnar Heitmann. Samtalen handlar både om den jødiske bakgrunnen for den kristne pinsefeiringa og om nokre av dei aktuelle bibeltekstane som blir lesne i pinsen.
Pinse er gudsfolkets gledesfest. Jeg skulle ønske at vi kunne få noe av jødenes frodighet inn i vår pinsefeiring.
Ole Christian Kvarme
Samtalen er tilgjengeleg som podkast her. Sjå også Israelsmisjonen si side med fleire ressursar og studieopplegg her.
Kristi himmelfartsdag eller helgetorsdag er ein kristen heilagdag til minne om at Jesus blei tatt opp til himmelen førti dagar etter at han stod opp frå dei døde. Dagen blir derfor alltid markert den torsdagen som kjem førti dagar etter påskedag.
Det er mange som knapt nok kjenner bakgrunnen for at denne torsdagen er ein fridag. For svært mange er dette først og fremst ein god mulighet til å ha ei ekstra lang helg på ei fin tid av året. Det er sjølvsagt heilt i orden at folk utnyttar fridagane sine. Det har eg ingenting imot. Men eg ønsker likevel å peika på himmelfartsdagen sitt innhald. Det er det viktig å halda fast på når me lever i ein kristen samanheng.
Lukas skriv i evangeliet sitt:
Så førte han dei ut mot Betania, og han lyfte hendene og velsigna dei. Og medan han velsigna dei, skildest han frå dei og vart teken opp til himmelen. Då fall dei på kne og tilbad han. Så gjekk dei tilbake til Jerusalem i stor glede.
Luk 24,50-52
Kva betyr det at han blei tatt opp til himmelen? Først litt om kva det ikkje betyr: Eg trur ikkje dette har med at han forsvann ut i himmelrommet, bak skyene. Det er ikkje snakk om noko som kunne likna på ei romferd. For eg trur ikkje at himmelen i kristen språkbruk er det same som universet, slik at me skulle kunna lokalisera Gud ein eller annan stad i universet.
Ordet himmel betyr to ting. På engelsk har me forskjellen mellom sky og heaven. På norsk brukar me det same ordet i begge tydingane. Eg trur himmelen (heaven) er ei usynleg verd som er like verkeleg som den synlege verda. I den hendinga som me kallar Jesu himmelferd tok han det endelege steget tilbake frå den synlege verda til den usynlege verda, som me også kallar Guds rike.
Det var frå denne usynlege verda han kom då han blei født som eit lite barn i Betlehem. Og det var tilbake til denne verda han gjekk då han forlét disiplane på himmelfartsdagen. Vegen mellom himmel og jord er opna av Jesus. Han har gått den vegen i begge retningar. I jula seier me at himmel og jord møtest i barnet Jesus i Betlehem. På same måte fekk disiplane eit glimt av dette møtet, då Jesus blei tatt bort for auga deira.
I tida mellom Jesu oppstode på påskedagen og hans himmelferd gjekk han på ein måte ut og inn av den usynlege verda. Han viste seg fleire gonger for disiplane og for andre som trudde på han, men han var ikkje lenger saman med dei slik han hadde vore før korsfestinga (Matt 28, Mark 16, Luk 24, Joh 20-21 og 1. kor 15,3-7).
I Apostelgjerningane fortel Lukas meir om det disiplane opplevde:
Etter at han hadde lide døden, steig han levande fram for dei med mange klåre bevis på at han levde: I førti dagar synte han seg for dei og tala om det som høyrer Guds rike til.
(…)
Medan dei var samla, spurde dei han: «Herre, er tida komen då du vil reisa opp att riket for Israel?» Han svara: «Det er ikkje gjeve dykk å kjenna tider og stunder som Far har fastsett av si eiga makt. Men de skal få kraft når Den heilage ande kjem over dykk, og de skal vera mine vitne i Jerusalem og heile Judea, i Samaria og heilt til enden av jorda.»
Då han hadde sagt dette, vart han lyft opp medan dei såg på, og ei sky tok han bort for auga deira. Som dei stod og stirte opp mot himmelen då han fór bort, stod det med eitt to menn i kvite klede framfor dei og sa: «Galilearar, kvifor står de og ser opp mot himmelen? Denne Jesus, som vart teken bort frå dykk opp til himmelen, han skal koma att på same måten som de såg han fara opp til himmelen.»
Då vende dei tilbake til Jerusalem frå den høgda som heiter Oljeberget og ligg nær Jerusalem, berre ei sabbatsreise unna.
Apg 1,3-12
Skya er fleire stadar i Bibelen eit symbol på Guds spesielle nærvere. Og poenget med Jesu himmelferd er ikkje at han forsvinn bak skyene, men at han i og med skyen blir tatt opp i den himmelske, usynlege verda.
Forteljinga om Jesu himmelferd har elles ein viktig bibelsk bakgrunn i historia om då Elia blei tatt opp til himmelen i 2. Kongebok 2,1-18.
Kva kan så Kristi himmelfartsdag sitt innhald seia oss som trur på Jesus i dag? Eg tar med nokre korte punkt:
Jesus gir på himmelfartsdagen disiplane eit oppdrag om å vitna om han, først i Jerusalem og landet omkring, og så vidare til alle folkeslag. Dette oppdraget får me vera ein del av, også i vår tid.
Jesus gir på himmelfartsdagen eit løfte om at den som trur på han, skal bli utrusta med kraft frå Guds Ånd.
Jesus inntar på himmelfartsdagen den plassen me treng han mest; den mektige plassen ved Guds side («ved Guds høgre hand»). Der ber han for oss. Frå denne staden skal han ein dag koma synleg tilbake.
Det at Jesus nå er Herre i det usynlege Guds rike (= himmelen), gjer også at han kan oppfylla løftet om å vera med oss «alle dagar så lenge verda står» (Matt 28,20). Han er nå ikkje bunden av tid og rom, og kan derfor vera nær menneske alle stadar i verda samtidig.
Denne hendinga er ein så sentral del av det nytestamentlege vitnesbyrdet om Jesus at den er tatt med i den apostoliske truvedkjenninga:
Eg trur på Jesus Kristus, Guds einborne Son, vår Herre, som vart avla ved Den heilage ande, fødd av Maria møy, pint under Pontius Pilatus, vart krossfest, døydde og vart gravlagd, fór ned til dødsriket, stod opp frå dei døde tredje dagen, fór opp til himmelen, sit ved høgre handa åt Gud, den allmektige Fader, skal koma att derifrå og døma levande og døde.
Dette notatet er oppdatert og publisert på nytt på bloggen 18.05.2020.
Jeg er den gode gjeteren, sa Jesus. Her på Hinna i 2020 tror jeg Jesus like gjerne ville sagt at han er den gode lederen. Gjetere er nok en yrkesgruppe de fleste av oss har et litt fjernt forhold til. Ledere derimot, det forholder vi oss alle til. Ledelse handler om å ta ansvar. En god leder er en som tar gode valg og som viser veg for andre.
Når Jesus omtaler seg selv som den gode gjeteren, tenker jeg at det dessuten er et sterkt innslag av omsorg og kjærlighet, beskyttelse og vern i dette uttrykket. Denne teksten brukes nå i påsketida i kirkene våre. Det gjør det naturlig for oss å se sammenhengen mellom den omsorgsfulle gjeteren og den oppstandne Jesus som lever i dag.
Det står skrevet i Evangeliet etter Johannes, kapittel 10, vers 11-18:
Jeg er den gode gjeteren. Den gode gjeteren gir livet sitt for sauene.Men den som er leiekar og ikke gjeter, og som selv ikke eier sauene, han forlater dem og flykter når han ser ulven komme, og ulven kaster seg over dem og sprer flokken. For han er bare leiekar og har ingen omsorg for sauene. Jeg er den gode gjeteren. Jeg kjenner mine, og mine kjenner meg, slik som Far kjenner meg og jeg kjenner Far. Jeg gir livet mitt for sauene. Jeg har også andre sauer, som ikke hører til denne flokken. Også dem må jeg lede. De skal høre min stemme, og det skal bli én flokk og én gjeter.
Far elsker meg fordi jeg gir livet mitt for siden å ta det tilbake. Ingen tar mitt liv, jeg gir det frivillig. For jeg har makt til å gi det og makt til å ta det tilbake igjen. Dette er oppdraget jeg har fått av min Far.»
Slik lyder det hellige evangelium.
I musikk, litteratur og bildekunst har det utviklet seg en egen sjanger som kalles pastorale, ut fra det latinske ordet pastor som betyr gjeter/hyrde. Pastorale er et ord som brukes om noe landlig og idyllisk. Det er nok bakgrunnen for at vi ikke bare har et fjernt bilde av hva det vil si å være gjeter, men ofte også et romantisk bilde av gjeteryrket.
Bibelteksten om den gode gjeteren handler om noe helt annet. Det er viktig å få med seg faremomentet i teksten for å forstå den rett. Gjeter var et vanlig yrke på Jesu tid. Det var også et viktig yrke, selv om det visstnok ofte var fattigfolk som var gjetere. Husdyra trang beskyttelse mot ulver og andre fiender. Gjetermotivet var ikke et romantisk glansbilde, det bygde på de harde realitetene i livet.
Den viktigste bakgrunnen for bildet av den gode gjeteren finner vi i Det gamle testamentet. Her er dette et kjent og kjært bilde på Gud. «Herren er min hyrde» står det i Salme 23. Og hos profeten Esekiel står det: «Jeg vil gjete sauene mine og la dem hvile, sier Herren Gud. Jeg vil lete opp de bortkomne, føre tilbake de fordrevne, forbinde de skadde, styrke de syke, vokte de fete og sterke og gjete dem på rett vis.» (fra Esek 34,11-16). Hos profeten blir denne gode gjeteren veldig tydelig tegnet som en kontrast til de dårlige lederne som folket hadde på den tida.
I Det gamle testamentet er det Gud som er den gode gjeteren. Da Jesus brukte uttrykket om seg selv, provoserte han mange. Dette ble ikke bedre av at Jesus så tydelig sa «Jeg er» den gode gjeteren. Det hebraiske navnet på Gud (Jahve) henger sammen med verbet å være. «Jeg er den jeg er» sa Gud til Moses ved den brennende tornebusken (2 Mos 3,14). Da Jesus sa «Jeg er den gode gjeteren» brukte han et språk som gjorde ham lik Gud. Han gikk inn i Guds sted. Dette førte faktisk til at han stod i fare for å bli drept på grunn av blasfemi. Men nettopp dette utsagnet hans har til alle tider siden vært et av de mest kjære bildene på hvem Jesus egentlig er.
Hva betyr det forresten at Jesus har andre sauer som ikke hører til «denne flokken»? Og hva betyr det at han også må gjete disse, og at det skal bli «én flokk og én gjeter»? For å forstå disse ordene, må vi tenke på at Jesus og disiplene var jøder og levde i en jødisk kontekst. Jesus ser her ut over denne konteksten. Han taler om «andre sauer» som ikke er av jødisk bakgrunn. Jeg tror altså at vi som tror på Jesus og som ikke tilhører det jødiske folket, er blant disse «andre sauene» som Jesus også ville lede. Og han er alltid på veg til nye mennesker! Teksten om den gode gjeteren forteller på denne måten også at Guds rike er større enn våre lokale forhold og våre selvopptatte tanker. Guds folk er nå utvidet og består av alle som tror på Jesus. Paulus skriver: «Her er ikke jøde eller greker, her er ikke slave eller fri, her er ikke mann og kvinne. Dere er alle én i Kristus Jesus.» (Gal 3,28)
Jeg synes «den gode gjeteren» er et godt, trygt og omsorgsfullt bilde av hvem Jesus er. Det sier jeg, samtidig som jeg vet at mange ikke opplever eller merker Jesu beskyttelse og vern i livet. Mange vil heller si: Hvor var du, Jesus, da jeg møtte det vonde? Dette året har vi i tillegg til alt det andre vi skal forholde oss til, også blitt rammet av koronakrisen som rammer oss helsemessig og økonomisk. Pandemien rammer samfunnet vårt hardt i vår trygge del av verden. Og i andre deler av verden er krisen enda mye verre.
Hvordan skal vi tenke og tro om det kontrastfylte forholdet mellom den gode gjeteren og en verden som inneholder både godt og vondt? Hvordan skal vi lese og forstå en slik tekst? Mitt svar i dag er dette: Jeg tror ikke at det vonde kommer fra Gud. Men jeg tror på Guds nærvær midt i virkeligheten, som inneholder både godt og vondt. Jeg tror at han er her sammen med oss. Han har sendt Jesus til oss.
Vi er nå i påsketida i kirkeåret. I dagens tekst står det at den gode gjeteren gir livet sitt for sauene. Dermed er enda et perspektiv med i tankegangen om den gode gjeteren. Bildet sier oss noe viktig om betydningen av Jesu død og oppstandelse; det skjedde for oss! Han døde for oss, og han stod opp for oss. Den gode gjeteren er også den gode frelseren. «Mine sauer hører min stemme; jeg kjenner dem, og de følger meg. Jeg gir dem evig liv. De skal aldri i evighet gå tapt, og ingen skal rive dem ut av min hånd.» (Joh 10,27-28).
Jesus er den gode lederen. Han er den som kan lede oss her i livet og helt fram til det evige livet. Han er nær med sin omsorg, sin kjærlighet og sin frelse. Han har ikke lovet oss et problemfritt liv. Men han har lovet å være med oss «alle dager inntil verdens ende» (Matt 28,20).
Desse søndagstankane blei publiserte på hinnakirke.no søndag 26.04.2020.
Jesu oppstandelse skapte noe nytt. Nå i påsketida er det naturlig å lytte til bibeltekster som handler om hvordan Jesus møtte disiplene etter oppstandelsen og om hvordan han kommer til oss i vår tid.
I dag vil jeg hente fram ei flott fortelling om hvordan Jesus møtte to disipler den dagen han hadde stått opp fra de døde. Han viste seg som en medvandrer og slo følge med dem på vegen. Fortellinga får på en fin måte fram at Jesus er annerledes etter oppstandelsen. Han lar seg åpenbare, men han virker først og fremst i det skjulte. Likevel: Han er nærværende og møter oss der vi er, midt i livet.
Det står skrevet i Evangeliet etter Lukas:
Samme dag var to disipler på vei til en landsby som heter Emmaus, seksti stadier fra Jerusalem, og de snakket om alt det som var skjedd. Mens de nå snakket sammen og drøftet dette, kom Jesus selv og slo følge med dem. Men øynene deres ble hindret i å se, så de ikke kjente ham igjen. Han sa da til dem: «Hva er det dere går og snakker så ivrig om?» De stanset og så bedrøvet opp, og den ene, han som het Kleopas, svarte: «Du må være den eneste tilreisende i Jerusalem som ikke vet hva som er hendt der i disse dager.» «Hva da?» spurte han. «Det med Jesus fra Nasaret», svarte de. «Han var en profet, mektig i ord og gjerning for Gud og hele folket. Men våre overprester og rådsherrer utleverte ham og fikk ham dømt til døden og korsfestet ham. Og vi som hadde håpet at det var han som skulle befri Israel! Dessuten: I dag er det alt tredje dagen siden dette hendte. Og nå har også noen kvinner blant oss gjort oss forvirret. De gikk ut til graven tidlig i dag morges, men de fant ikke kroppen hans. De kom tilbake og fortalte at de hadde sett et syn av engler som sa at han lever. Noen av våre gikk da til graven, og de fant det slik som kvinnene hadde sagt, men ham selv så de ikke.» Da sa han til dem: «Så uforstandige dere er, og så trege til å tro alt det profetene har sagt! Måtte ikke Messias lide dette og så gå inn til sin herlighet?» Og han begynte å utlegge for dem det som står om ham i alle skriftene, helt fra Moses av og hos alle profetene. De nærmet seg nå den landsbyen de skulle til, og han lot som han ville dra videre. Men de ba ham inntrengende: «Bli hos oss! Det lir mot kveld, og dagen heller.» Da gikk han med inn og ble hos dem. Og mens han satt til bords med dem, tok han brødet, ba takkebønnen, brøt det og ga dem. Da ble øynene deres åpnet, så de kjente ham igjen. Men han ble usynlig for dem. De sa til hverandre: «Brant ikke hjertet i oss da han talte til oss på veien og åpnet skriftene for oss?» Og de brøt opp med en gang og vendte tilbake til Jerusalem. Der fant de alle de elleve og vennene deres samlet, og disse sa: «Herren er virkelig stått opp og har vist seg for Simon.» Så fortalte de to om det som hadde hendt på veien, og hvordan de hadde kjent ham igjen da han brøt brødet. (Luk 24,13-35)
Slik lyder det hellige evangelium.
I denne teksten møter vi Jesus som medvandreren. Det første jeg tenker på med dette uttrykket, er at Jesus er en som lytter. Fortellinga om de to Emmausvandrerne viser oss dette på en flott måte. Han var opptatt av det de var opptatt av. Han ville høre deres versjon av det som var skjedd i Jerusalem i påsken. Jeg tror at Jesus mer enn gjerne vil lytte til våre livserfaringer også i dag. Vi kan åpne oss for Gud i bønn. Vi kan fortelle ham om det som opptar oss. Og vi kan ta imot hans kjærlighetsfulle korrigering.
For etter at medvandreren Jesus hadde lyttet lenge og vel, hadde han mye han ville vise disiplene. Han åpnet skriftene for dem, står det. Han lærte dem om Gud, om Guds frelse og om sammenhengene i livet og troen. Han lærte dem om hva Bibelen kunne fortelle om Messias, og det gjorde han på en måte slik at de etterpå forstod han hadde snakket om seg selv. Jeg tror at Jesus mer enn gjerne vil rettlede oss også i dag. I en av de kjente Messiasprofetiene blir han kalt «underfull rådgiver» (Jes 9,6). Det navnet sier noe veldig fint om hvordan han møter oss.
Da de to disiplene kom fram til Emmaus sammen med medvandreren, inviterte de ham inn. Kanskje de bodde i Emmaus og nå var kommet hjem? Da de skulle spise kveldsmat, åpenbarte han hvem han var. Han gjorde det ved å gjøre det han hadde gjort sammen med dem mange ganger før. Han «tok brødet, ba takkebønnen, brøt det og ga dem». Her kan vi tenke på da han mettet 5000 i ødemarken. Vi kan tenke på de utallige måltidene Jesus hadde hatt sammen med vennene sine uten at de er omtalt i Bibelen. Og vi kan ikke minst tenke på det siste påskemåltidet han hadde med dem, da han innstiftet nattverden. De to disiplene kjente ham igjen gjennom nærheten det gir å sitte til bords sammen. Medvandreren skapte fellesskap, og gjennom fellesskapet viste han hvem han var.
Da de to disiplene forstod hvem medvandreren var, ville de dele opplevelsen med vennene sine. Mismotet deres var borte. Han som hadde lyttet, veiledet og skapt fellesskap, ga dem mot og ny kraft. Selv om de hadde hatt en krevende dag, la de på veg tilbake for å finne de andre. Jeg tror Jesus kan gi mot og kraft til livet videre, også til oss. Ikke som en gjentakelse av Emmaus-vandrerne sin opplevelse. Men på den måten vi trenger det, i vår tid og vår situasjon.
Salmedikteren Svein Ellingsen døde på palmesøndag nå i år. Vi synger ofte hans salmer i Hinna kirke. Jeg vil også i dag i takknemlighet hente fram en av tekstene hans. Salmen Vær sterk, min sjel, i denne tid kan være en hilsen spesielt til de av oss som opplever denne tida krevende og tung. Salmen står i Norsk Salmebok på nr 478. Den er full av håp knyttet til Guds framtid.
Vær sterk, min sjel, i denne tid, når du har tungt å bære. Hold ut i prøvens stund og lid de døgn du går i lære. En dag til slutt blir mørket brutt av lyset fra Guds fremtid.
Gi håpet rom i denne tid, hvor langt du enn er nede. Hos dem som taper i sin strid, er Herren skjult til stede. Ved Kristi verk skal du bli sterk og hvile i Guds fremtid.
Se, mørket blir din modningstid! Hold ut til natten vender! Se bort fra angst og indre splid, du er i gode hender! Se, du er fri og lever i Guds løfterike fremtid.
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Desse påsketankane blei publiserte på hinnakirke.no 2. påskedag 13.04.2020.
Jesu oppstandelse skapte noe nytt. «Han er ikke her, han er stått opp.» Dette var englenes budskap til kvinnene som kom til den tomme grava i Jerusalem. Siden den tid har troen på Jesus blitt spredd over store deler av verden. I dag lyder påskedagens jubelrop på svært mange ulike språk: Kristus er oppstanden! Ja, han er sannelig oppstanden!
Det står skrevet i Evangeliet etter Lukas, kapittel 24:
Ved daggry den første dagen i uken kom kvinnene til graven og hadde med seg de velluktende oljene som de hadde laget i stand. Da så de at steinen var rullet fra graven. Og de gikk inn, men fant ikke Herren Jesu kropp. De visste ikke hva de skulle tro, men med ett sto det to menn hos dem i skinnende klær. Kvinnene ble forferdet og bøyde seg med ansiktet mot jorden. Men de to sa til dem: «Hvorfor leter dere etter den levende blant de døde? Han er ikke her, han er stått opp. Husk hva han sa til dere mens han ennå var i Galilea: ‘Menneskesønnen skal overgis i syndige menneskers hender og korsfestes, og den tredje dagen skal han stå opp.’» Da husket de hans ord. Og de vendte tilbake fra graven og fortalte alt dette til de elleve og til alle de andre.
Slik lyder det hellige evanglium.
Den kristne troen bygger på Jesu oppstandelse. Vi tror at Jesus lever og er her nå, usynlig og virkelig til stede. Nær oss, slik livet er akkurat nå. Vi tror at han er den samme i dag som da han levde et menneskeliv for ca 2000 år siden. Men etter oppstandelsen har han et nytt og annerledes liv. Han er ikke lenger bundet av en menneskelig kropp. Han er heller ikke bunden av tid og sted.
Kvinnene som det står om i evangeliet, møtte ei tom grav og engler som forkynte Jesu oppstandelse. De ble naturlig nok både usikre og redde, men englene minnet dem om Jesu ord. Han hadde selv sagt at han måtte lide og dø, og at han etter dette skulle stå opp til nytt liv. Da kvinnene fikk høre englenes ord om dette, gikk de og fortalte om opplevelsen til disiplene og til alle som ville høre. Siden møtte kvinnene og disiplene den oppstandne Jesus selv. I dette møtet ble påsketroen skapt.
«Se, jeg er med dere alle dager inntil verdens ende.» Dette løftet ga Jesus til disiplene litt seinere. Tenk på hvem de var, de som fikk denne hilsenen. De var Jesu disipler og venner. De hadde levd sammen med ham. De hadde lært av ham og de husket det han hadde sagt og gjort. Likevel hadde de sviktet ham tidligere i påsken. De hadde stukket av da Jesus ble arrestert. Peter hadde bannet på at han ikke kjente ham. Påskemorgen var de heller ikke sammen med kvinnene som hadde tenkt seg til grava for å sørge og som dermed ble de første vitnene om oppstandelsen. Men kvinnene viste omsorg for de falne disiplene og fikk dem med seg i troen på oppstandelsen.
Etter dette er stadig nye mennesker tatt inn i fellesskapet rundt den oppstandne, gjennom dåpen og troen. Vi har fått del i «et levende håp ved Jesu Kristi oppstandelse fra de døde» (1 Pet 1,3). Dette håpet er sterkere enn alt annet vi kan møte i livet! Det bærer oss til og med gjennom vår egen død og inn i det evige livet.
«For jeg er viss på at verken død eller liv, verken engler eller krefter, verken det som nå er eller det som kommer, eller noen makt, verken det som er i det høye eller i det dype, eller noen annen skapning, skal kunne skille oss fra Guds kjærlighet i Kristus Jesus, vår Herre.» (Rom 8,38-39)
Salmedikteren Svein Ellingsen døde på palmesøndag nå i år. Vi synger ofte hans salmer i Hinna kirke. Jeg vil også i dag i takknemlighet hente fram en av tekstene hans. Salmen Døden må vike for Gudsrikets krefter står i Norsk Salmebok på nr 209.
Døden må vike for Gudsrikets krefter! Du som var død, er vår Herre i dag! Kristus, du lever og står ved vår side her hvor vi rammes av jordlivets slag.
Selv om vi føler oss svake i verden, bærer vi i oss et grunnfestet håp: Livets oppstandelse påskedagsmorgen, underet, skjedde på ny i vår dåp.
Livet og døden, ja, alt er forvandlet! Dåps-vannet gjenspeiler regnbuens pakt. Troen er gitt oss: Guds rike skal seire! Mørket som binder oss, mister sin makt.
Løftet står fast når vår fremtid er truet: Ingen skal rive oss ut av Guds hånd! Engang skal Gud få sin skapning tilbake. Verden blir frigjort fra fiendens bånd.
Døden må vike for Gudsrikets krefter! Livet er gjemt i et jord-dekket frø. Se, i oppstandelsens tegn skal vi leve. Se, i oppstandelsens lys skal vi dø.
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Påsketankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no påskedag 12.04.2020.
Det sentrale motivet i Victor Sparres glasskunst i Hinna kirke (1967)
I Hinna kirke er vi så heldige at vi har en hel vegg med fargerik glasskunst av Victor Sparre. Vi er mange som er glade i denne kunsten og som opplever at veggen gir farge og liv til kirkerommet. Denne langfredagen må vi dessverre bare se for oss alterveggen i tankene våre.
Victor Sparre (1919-2008) var aktiv som kunstner, debattant og menneskerettsforkjemper. Han har laget utsmykning til 25 kirker. Da han skulle beskrive glasskunsten på Hinna, sa han det slik:
«Golgatascenen er tom. Det er langfredag aften. Kristi legeme er tatt ned, men tilbake på korset er det et avtrykk, som aldri kan viskes ut av vår verden.»
Det er en underlig – og samtidig spennende – tanke kunstneren har: Det vi ser som den lysende Jesus på korset, er egentlig et avtrykk som står igjen etter at Jesus er tatt ned fra korset. Er det mulig? Hva er det Victor Sparre vil si oss med et slikt perspektiv?
Det er nok et spørsmål vi aldri blir ferdige med. Men jeg syns det gir god mening å snakke om et avtrykk i denne sammenhengen. Jesu død på korset er verdens mest omtalte dødsfall. Og ingen dødsscene er framstilt av så mange kunstnere opp gjennom historia. Ut fra vår kristne tro er det også naturlig å si at Jesu død forandret verden for alltid. Det som ser ut som et nederlag, viser seg å være en stor seier. Jesus ble seierherre gjennom å være slaktoffer, sa Augustin, i et flott uttrykk på latin: Victor quia victima!
Lidelseshistoria blir å år lest fra Evangeliet etter Markus (Mark 14,26-15,37). Dette dreier seg om historia fra Jesus og disiplene samlet seg i Getsemanehagen torsdag kveld til Jesus ble korsfestet om ettermiddagen på langfredagen. Les gjerne hele historia i Bibelen!
Markus forteller at Jesus like før han døde, ropte med høy røst: «Eloï, Eloï, lemá sabaktáni?» Det er arameisk og betyr: «Min Gud, min Gud, hvorfor har du forlatt meg?» Litt etter skriver Markus at Jesus ropte høyt og utåndet.
De fire evangeliene gjengir litt forskjellig av de ordene Jesus sa da han ble korsfestet. I kristen tradisjon er dette satt sammen til det vi kaller Jesu sju ord på korset. Med det menes selvsagt ikke sju enkelte ord, men sju utsagn. Antallet ord vil uansett variere ut fra hvilket språk det er oversatt til.
Her er «Jesu sju ord på korset»:
Om folket som spottet og mobbet ham: «Far, tilgi dem, for de vet ikke hva de gjør.» (Luk 23,34)
Til Maria: «Kvinne, dette er din sønn.» Til Johannes: «Dette er din mor.» (Joh 19,26-27)
Til den ene røveren som var korsfestet ved siden hans: «Sannelig, jeg sier deg: I dag skal du være med meg i paradis.» (Luk 23,43)
«Min Gud, min Gud, hvorfor har du forlatt meg?» (Mark 15,34 / Matt 27,46)
«Jeg tørster.» (Joh 19,28)
«Det er fullbrakt!» (Joh 19,30)
«Far, i dine hender overgir jeg min ånd!» (Luk 23,46)
Hva var drivkraften som holdt Jesus oppe? Jeg tror vi finner hemmeligheten i hans egne ord: «Ingen har større kjærlighet enn den som gir livet for vennene sine.» (Joh 15,13)
Salmedikteren Svein Ellingsen døde på palmesøndag nå i år. Vi synger ofte hans salmer i Hinna kirke. Jeg vil i dag i takknemlighet hente fram en av tekstene hans. Salmen Fremdeles blør den kjærlighet ble skrevet i 1976 på bakgrunn av en eldre tekst. Den står i Norsk Salmebok, på nr 142.
1 Fremdeles blør den kjærlighet som du til verden gav. Du bærer korsets dype sår igjennom død og grav.
2 Men korset, der ditt liv brant ned, der du bar all vår nød, forvandles til et seiers-tegn; du gir oss liv av død.
3 Den kjærlighet du gir vår jord er fylt av kongemakt. Ditt kors er tronen, der vårt liv skal bli deg underlagt.
4 Og vi får se deg opphøyd der, med utstrakt hånd du står og drar oss med den kjærlighet som leger verdens sår.
5 Ved korset får vi se vår nød, vår avstand ifra deg. Hvor ofte vi har vendt oss bort fra lydighetens vei!
6 O du som seiret i vårt sted, vinn seier i oss nå! O Kjærlighet, la oss få se den vei som vi skal gå!
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Påsketankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no langfredag 10.04.2020.
Sjå også det tidlegare notatetJesu bønerop på korsetom Jesu sju ord på korset og om samanhengen med Salme 22 i GT.
Fortellinga om da Jesus vasket disiplenes føtter hører hjemme i dag på skjærtorsdag. Jesus ville lære disiplene noe viktig om nærhet, omsorg og tjenersinn. De var samlet til det siste måltidet. Men Jesus provoserte ved å starte kvelden med å vaske føttene deres, noe som ble regnet som nedverdigende slavearbeid. «Forstår dere hva jeg har gjort for dere?» spurte han etterpå og fortsatte: «Jeg har gitt dere et forbilde: Slik jeg har gjort mot dere, skal også dere gjøre.»
Denne påsken er vi i en veldig spesiell situasjon. Nå lærer vi at vi viser god omsorg ved å holde avstand. Det vil si: fysisk avstand. For vi blir samtidig utfordret på hvordan vi kan vise nærhet på andre måter. Jeg tror Jesus denne skjærtorsdagen kaller oss til å finne ut mer om hvordan vi kan vise omsorg og på en kreativ måte «vaske hverandres føtter» på avstand.
Samtidig er det mange som i disse dager gjør en uvurderlig tjeneste ved å gi eldre og syke fysisk nærvær og den pleie de trenger. Dette er de av oss som må «tørre nærhet og gjøre det med ansvar og den risiko det innebærer», som tidligere biskop Ole Christian Kvarme skrev så fint i et avisinnlegg før påske. En stor takk til alle i helsevesenet og alle som steller for smittede og syke hjemme!
Her følger en kortversjon av den kjente bibelfortellinga (som du kan lese nederst i denne artikkelen): Rett før påske holdt Jesus og disiplene måltid sammen. Judas, som siden skulle svike Jesus, var fremdeles sammen med dem. Før måltidet fant Jesus fram vaskeutstyr og begynte å vaske disiplenes føtter. Peter protesterte, men Jesus sa at dette var en handling det var nødvendig å gjøre. Han sa også at den som er badet, er helt ren og bare trenger å vaske føttene. Etter fotvaskinga utfordret Jesus disiplene til å ha ham som forbilde i det å tjene hverandre.
Fotvaskinga er en handling som viser oss noe helt grunnleggende ved Jesus. Han var fra evighet «i Guds skikkelse», men «ga avkall på sitt eget, tok på seg tjenerskikkelse og ble mennesker lik». Ja, ikke bare det: «Da han sto fram som menneske, fornedret han seg selv og ble lydig til døden, ja, døden på korset. (Fil 2,6-8). Også i vår tid møter vi Jesus som en tjener, en som bøyer seg ned for andre, en som bærer verdens synder.
Fotvaskinga er også en handling som til alle tider har formet og inspirert kristne til aktiv tjeneste. I kirka bruker vi gjerne det greske ordet diakoni, som betyr tjeneste. Den norske kirke har definert dette ordet slik: «Diakoni er kirkens omsorgstjeneste. Det er evangeliet i handling og uttrykkes gjennom nestekjærlighet, inkluderende fellesskap, vern om skaperverket og kamp for rettferdighet».
Vårt norske navn på skjærtorsdagen har sammenheng med å vaske og å rense. Bakgrunnen er det gamle norrøne ordet skir, som betyr å være rein. Men teksten handler ikke om smittefare og desinfeksjon. Jesus snakker her om å bli renset i forholdet til Gud, altså å få tilgitt synd. Slik jeg tolker teksten, taler han her om en sammenheng mellom «dåpens bad» og vårt behov for daglig syndstilgivelse.
Skjærtorsdag er en dag for fellesskap og tjeneste. Innstiftelsen av nattverdsmåltidet er også en viktig bibeltekst på denne dagen. Vi er mange som nå for tida lengter etter å dele brød og vin i kirka, og slik motta den korsfestede og oppstandne Jesus Kristus. Kjenner du på den lengselen, kan du være takknemlig. Nattverden knytter sammen svært forskjellige mennesker. Det som er felles, er ønsket om å høre til i fellesskapet rundt Jesus og å ta imot Guds gaver. Her er det rom for deg. Jeg ser med glede fram til den dagen vi igjen kan møtes til gudstjeneste.
Salmedikteren Svein Ellingsen døde på palmesøndag nå i år. Vi synger ofte hans salmer i Hinna kirke. Jeg vil i dag i takknemlighet hente fram en av tekstene hans. Salmen står i Norsk Salmebok på nr 678.
1 Vi rekker våre hender frem som tomme skåler. Kom til oss, Gud, og gi oss liv fra kilder utenfor oss selv.
2 Alt godt, til vårt og andres vel, er dine gaver. I svakhet fremmer du ditt verk, vår bare kvist skal skyte knopp!
3 Vi løfter våre hender opp i bønn for verden. La dem som lider, finne vern mot kalde hjerters is og sne!
4 La våre henders nakne tre få blomst og blader. La våre liv få bære frukt til legedom for andres sår!
5 Vi venter, efter smertens vår, din nådes sommer. Og sorg og glede blir til vekst med frukt vi ikke selv kan se.
6 Din nådes skaperverk skal skje i tomme hender. O Gud, all godhets giver: Kom, ta bolig i vår fattigdom!
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Det står skrevet i Evangeliet etter Johannes, kapittel 13:
Det var like før påskehøytiden, og Jesus visste at hans time var kommet da han skulle gå bort fra denne verden og til sin Far. Han hadde elsket sine egne som var i verden, og han elsket dem helt til det siste. De holdt måltid. Djevelen hadde alt gitt Judas, sønn av Simon Iskariot, den tanken i hjertet at han skulle forråde ham. Jesus visste at Far hadde gitt alt i hans hånd, og at han var utgått fra Gud og gikk til Gud. Da reiser han seg fra måltidet, legger av seg kappen, tar et linklede og binder det om seg. Så heller han vann i et fat og begynner å vaske disiplenes føtter og tørke dem med linkledet som han hadde rundt livet. Han kommer til Simon Peter. Peter sier: «Herre, vasker du mine føtter?» Jesus svarte: «Det jeg gjør, forstår du ikke nå, men du skal forstå det siden.» «Aldri i evighet skal du vaske føttene mine», sier Peter. «Hvis jeg ikke vasker deg, har du ingen del i meg», svarte Jesus. Da sier Peter: «Herre, ikke bare føttene, men hendene og hodet også!» Jesus sier til ham: «Den som er badet, er helt ren og trenger bare å vaske føttene. Dere er rene – men ikke alle.» For han visste hvem som skulle forråde ham. Derfor sa han: «Dere er ikke alle rene.» Da han hadde vasket føttene deres og tatt på seg kappen, tok han plass ved bordet igjen. Så sa han til dem: «Forstår dere hva jeg har gjort for dere? Dere kaller meg mester og herre, og dere gjør det med rette, for jeg er det. Når jeg som er herren og mesteren, har vasket deres føtter, da skylder også dere å vaske hverandres føtter. Jeg har gitt dere et forbilde: Slik jeg har gjort mot dere, skal også dere gjøre. Sannelig, sannelig, jeg sier dere: Tjeneren er ikke større enn herren sin, og utsendingen er ikke større enn han som har sendt ham. Nå vet dere dette. Og salige er dere så sant dere også gjør det.
Slik lyder det hellige evangelium.
Desse søndagstankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no skjærtorsdag 09.04.2020.
Palmesøndag og den stille uke. Pasjonstid og påske. Det er så mange navn knyttet til dagene og ukene vi er inne i. Navnene har bakgrunn i fortellingen om Jesus. De viser til påsken som en kristen høytid. Årets påske er ikke avlyst, som det av og til blir sagt. Men påsken er i år absolutt annerledes enn andre år. Kanskje den kan åpne våre tanker og utvide våre perspektiver?
I dag er det palmesøndag. Navnet på dagen er knyttet til Jesu inntog i Jerusalem før den siste påsken hans. Det er en dag fylt av forventninger til Jesus. Det underlige er at den kristne tradisjonen om palmesøndag er preget både av jubel og gråt. Vi kan si at det er noe tvetydig med palmesøndagen. Det er noen sterke toner av smerte og medlidelse som klinger sammen med gleden og håpet. Det er dette som ligger i ordet pasjon.
Den stille uke begynner i dag. Det er uka fra palmesøndag til påskeaften. Tradisjonelt har dette vært ei tid med dempet stemning, ei uke preget av Jesu veg mot lidelse og død. Men under dette ligger hele tiden forvissningen om at Jesus gav livet sitt for oss og at han siden i påsken viste seg som Herre over dødens makt.
Pasjon, medlidelse og kjærlighet er ord for vår tid. Dette er ord som gir oss en retning i livet. «Nå går vi inn i den stilleste uken vi noensinne har opplevd», skrev statsministeren i Aftenbladet før helga, og fortsatte: «Derfor er det viktigere enn noen gang å fortsette og bry oss om hverandre».
Bibelhistoria om Jesu inntog i Jerusalem forteller at folk som feiret påske i Jerusalem, kom med palmegreiner og jubelsang. De sang om forventningene til Jesus som Messias. Og Jesus lot seg hylle på denne måten. Men han som kalte seg Menneskesønnen, viste seg som en annerledes konge og Messias. Han var større enn forventningene som var knyttet til ham. Han kom på sin egen måte.
Jesus sa: «Timen er kommet da Menneskesønnen skal bli herliggjort. Sannelig, sannelig, jeg sier dere: Hvis ikke hvetekornet faller i jorden og dør, blir det bare det ene kornet. Men hvis det dør, bærer det rik frukt.» (Dette er ord fra dagens evangelium. Hele teksten står gjengitt nederst i denne artikkelen.)
Menneskesønnen Jesus kom og kommer til oss, også i dag. Inn i vår verden, inn i vår tid. Også i denne veldig spesielle tida som vi opplever akkurat nå. Gjennom sin død bærer han rik frukt. Gjennom sin oppstandelse gir han evig liv. Og han gir oss løfte om nærvær i gode og vonde dager med ordene «Jeg er med dere alle dager inntil verdens ende».
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Det står skrevet i Evangeliet etter Johannes, kapittel 12:
Dagen etter fikk folkemengden som var kommet til festen, høre at Jesus var på vei inn i Jerusalem. Da tok de palmegreiner og gikk ut for å møte ham, og de ropte: Hosianna! Velsignet er han som kommer i Herrens navn, Israels konge!
Jesus fant et esel og satte seg opp på det, slik det står skrevet: Vær ikke redd, datter Sion! Se, din konge kommer, ridende på en eselfole.
Dette skjønte ikke disiplene med det samme. Men da Jesus var blitt herliggjort, husket de at dette sto skrevet om ham, og at folket hadde hilst ham slik.
Alle de som hadde vært til stede da han kalte Lasarus ut av graven og vekket ham opp fra de døde, vitnet om det. Det var også derfor folk dro ut for å møte ham, fordi de fikk høre at han hadde gjort dette tegnet. Fariseerne sa da til hverandre: «Der ser dere at ingenting nytter. All verden løper etter ham.»
Det var noen grekere blant dem som var kommet for å tilbe under høytiden. De gikk til Filip, som var fra Betsaida i Galilea, og sa: «Herre, vi vil gjerne se Jesus.» Filip gikk og fortalte det til Andreas, og sammen gikk de og sa det til Jesus. Jesus svarte: «Timen er kommet da Menneskesønnen skal bli herliggjort. Sannelig, sannelig, jeg sier dere: Hvis ikke hvetekornet faller i jorden og dør, blir det bare det ene kornet. Men hvis det dør, bærer det rik frukt.
Slik lyder det hellige evangelium.
Desse søndagstankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no søndag 05.04.2020. Du kan lesa meir om palmesøndag i eit tidlegare bloggnotat herog lesa eit palmesøndagsdikt av Heidi Strand Harboe her.
Midt i koronakrisen begynte italienske barn å tegne regnbuer som et viktig håpssymbol. Dette har spredd seg til mange land, og nå tegner også norske barn regnbuer sammen med teksten «Alt blir bra».
Jeg synes det er fint at regnbuen med de sju fargene på himmelen, blir brukt aktivt som et sterkt håpstegn i ei vanskelig tid. Denne tankegangen går helt tilbake til Bibelens fortelling om Noahs ark. I følge denne fortellinga minner regnbuen oss om Guds løfter.
Vi opplever ei tid med mye usikkerhet og frykt. Strenge restriksjoner og tydelige råd regulerer hverdagen vår. Nyhetene er fulle av tall over antall smittede, innlagte på sjukehus og de som er døde. I slike vanskelige og vonde dager trenger vi håpstegn!
Styresmaktene sin satsning på forskning, er et håpstegn fra den siste uka. Jeg synes det er flott at vi i Norge kan bruke noe av rikdommen vår til så raskt som mulig å få fram kunnskap om hvilke medisiner som kan ha effekt i kampen mot koronaviruset.
Fasteaksjonen til Kirkens Nødhjelp er et annet aktuelt håpstegn. Du og jeg kan være med på å sikre såpe og rent vann til sårbare mennesker i områder der dette er mangelvare. Vi kan fram til tirsdag 31. mars gi penger via menighetens facebookaksjon eller på Vipps nr 2426. På tirsdag skulle konfirmanter og mange voksne fra Hinna menighet gått fra dør til dør i hele soknet for å samle inn penger til denne aksjonen. Nå kan vi ikke gjøre det. Men vi er med på Kirkens Nødhjelps digitale aksjon, og aldri har fasteaksjonen vært viktigere enn i år!
Det er snart påske. Det gode budskapet om at Guds Sønn har kommet inn i vår verden og at vi gjennom Jesu Kristi død og oppstandelse har «et levende håp» (1 Pet 1,3) er etter mitt skjønn det sterkeste håpstegnet som finnes. I en av denne søndagens bibeltekster står det slik:
Siden vi har en stor øversteprest som har gått inn gjennom himlene, Jesus, Guds Sønn, så la oss holde fast ved bekjennelsen! For vi har ikke en øversteprest som ikke kan lide med oss i vår svakhet, men en som er prøvet i alt på samme måte som vi, men uten synd. La oss derfor frimodig tre fram for nådens trone, så vi kan finne barmhjertighet og finne nåde som gir hjelp i rette tid. (Hebr 4,14-16)
Teksten sier at Jesus kan lide med oss i vår svakhet. Og at han «er prøvet i alt på samme måte som vi». Jeg tror derfor det er rett å si at også Jesu liv var påvirket av smittefare og sykdom. Han levde i et samfunn med mye lidelse, mange syke og lav gjennomsnittlig levealder. Bibelen forteller oss at han ikke var upåvirket av dette. Tvert imot: dette var hverdagen. Og evangeliene forteller at han, på en guddommelig måte, fikk «inderlig medfølelse» med alle lidende mennesker.
Dette budskapet om at Jesus både var Gud og menneske, gir oss håp. Vi kan be og finne barmhjertighet og nåde som gir hjelp i rette tid, sier teksten i Hebreerbrevet. Men troen er ikke en quick-fix som raskt løser problemer, den er heller et grunnlag å bygge livet på. Et solid grunnlag som vi kan bygge livet på i gode og vonde dager. Jesus Kristus er et håpstegn for vår tid.
La oss be:
Vår Far i himmelen! La navnet ditt helliges. La riket ditt komme. La viljen din skje på jorden slik som i himmelen. Gi oss i dag vårt daglige brød, og tilgi oss vår skyld, slik også vi tilgir våre skyldnere. Og la oss ikke komme i fristelse, men frels oss fra det onde. For riket er ditt og makten og æren i evighet. Amen.
Ta imot Herrens velsignelse:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Desse søndagstankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no søndag 29.03.2020. Du kan lesa meir om bakgrunnen for regnbogen som håpsteikn i den tidlegare preika Guds pakt med Noah.
I bokhylla mi har jeg ei svensk bok som heter «Mitt i verkligheten». Denne helga synes jeg boktittelen ble veldig aktuell. Den minner meg om Guds nærvær, også i ei tid da vi er alle påvirket av den alvorlige situasjonen med koronaviruset og smittefaren. Vår kristne tro sier oss at vi også i slike krevende tider kan stole på Guds kjærlighet og nærvær. Og Bibelen viser oss at vi kan komme med alle våre tanker og bekymringer til Gud i bønn.
Mange kjenner nå på helsemessig eller økonomisk usikkerhet. Det er helt naturlig. Men i dag trenger mange av oss Guds hjelp slik at frykten ikke får føre ordet eller angsten får styre handlingene våre. Gud kaller oss til et ansvarlig liv der vi passer på hverandre og har omsorg for hverandre. Samtidig som vi tar vare på oss selv.
Vi trenger hverandre når livet blir utfordrende. Derfor er det krevende at vi i disse tider skal redusere den sosiale aktiviteten og medmenneskelige kontakten. Heldigvis kan vi likevel vise omsorg for eksempel gjennom å snakke i telefonen med dem vi ellers ville vært sammen med. Og de av oss som har helse og overskudd til å bidra med ulike frivillige hjelpeoppgaver, vil i tida framover kunne ha mange muligheter til dette.
Til alle tider har mennesker funnet håp og trøst i Guds ord. Ikke minst har tekster fra Salmenes bok i Det gamle testamentet blitt lest og bedt av mennesker i ulike situasjoner og vanskelige tider. Før helga fikk jeg en fin hilsen fra Bibelselskapet via facebook. Generalsekretær Paul Erik Wirgenes minnet meg på Salme 23, en av de mest kjente tekstene fra Bibelen. Denne salmen begynner med ordene «Herren er min hyrde» og forteller med flotte naturbilder om Guds omsorg. Men den har også med sterke ord om at denne omsorgen gjelder «om jeg enn skulle vandre i dødsskyggens dal».
Jeg tenker at Salme 23 er en bibeltekst som sier oss noe viktig: Gud er nær, midt i virkeligheten. Dette ser vi aller klarest i budskapet om Jesus Kristus. Han er nær med sin omsorg, sin kjærlighet og sin frelse. Han har ikke lovet oss et problemfritt liv. Men han har lovet å være med oss «alle dager inntil verdens ende» (Matt 28,20).
De bibelske salmene har også påvirket kulturen vår på mange måter. Dette bærer både litteratur og sangtradisjon preg av. I Bibelselskapet sin hilsen ble jeg minnet på hvordan salmen «Jeg er i Herrens hender» er inspirert av Salme 23 og av andre bibeltekster. Vi tar med oss et vers fra denne salmen, som står i Norsk Salmebok på nr 494:
Jeg er i Herrens hender
i alt som med meg skjer.
I smil og gråt jeg kjenner
at Herren er meg nær.
Om jeg i dype daler
må gå den tunge vei,
fra himlens høye saler
hans øye følger meg.
La oss be:
Vår Far i himmelen!
La navnet ditt helliges.
La riket ditt komme.
La viljen din skje på jorden slik som i himmelen.
Gi oss i dag vårt daglige brød,
og tilgi oss vår skyld,
slik også vi tilgir våre skyldnere.
Og la oss ikke komme i fristelse,
men frels oss fra det onde.
For riket er ditt og makten og æren i evighet.
Amen.
Og la oss ta imot Herrens velsignelse, midt i virkeligheten:
Herren velsigne deg og bevare deg! Herren la sitt ansikt lyse over deg og være deg nådig! Herren løfte sitt åsyn på deg og gi deg fred!
Desse søndagstankane blei skrivne til Hinna menighet og publisert på hinnakirke.no. Eg delar dei også med lesarane av bloggen og ønsker alle Guds fred og alt godt i ei krevande tid.
Matteusevangeliet fortel at Josef og Maria flykta med barnet Jesus til Egypt. Bildet viser ei vanleg koptisk (egyptisk) gjengjeving av dette motivet. Josef går, Maria sit med barnet på eit esel, dei går langs Nilen og i bakgrunnen ligg det nokre pyramidar.
For oss kan forteljinga vera ei påminning om at Jesu barndom ikkje bare handlar om eit barn i ei krybbe, men også om vondskap og ei dramatisk flukt. Det var eit brutalt samfunn. Dette ser me tydeleg både i samband med Jesu fødsel og ved døden på korset.
Eg tenker at teksten viser oss kor langt Gud var villig til å gå då han blei menneske. Jesus levde aldri eit beskytta liv, i menneskeleg forstand. Eg skal koma tilbake til kva det kan bety for Jesustrua i vår tid. Men først litt om teksten og om den koptiske kyrkja si bruk av denne historia.
Bibelteksten om flukta til Egypt
Då dei (vismennene) var farne, synte Herrens engel seg for Josef i ein draum og sa: «Stå opp, ta barnet og mora med deg og røm til Egypt, og bli der til eg seier frå! For Herodes kjem til å leita etter barnet og vil drepa det.» Han stod opp, tok barnet og mora og drog til Egypt same natta. Der vart han verande til Herodes døydde. Slik skulle det oppfyllast, det Herren har tala gjennom profeten: Frå Egypt kalla eg son min.
Matt 2,13-15
Uttrykket Frå Egypt kalla eg son min, som evangelisten Matteus har henta frå profeten Hosea i GT, er naturleg nok eit populært bibelvers blant dei kristne i Egypt. Dei legg stor vekt på at Jesus var i Egypt som barn. Hos Hosea er dette eigentleg ikkje ein profeti, men eit uttrykk for Guds kjærleik til Israelsfolket med tilvising til exodus, Israels utferd frå Egypt: Då Israel var ung, fekk eg han kjær, frå Egypt kalla eg son min (Hos 11,1). Matteus let orda vera ein profeti som blei oppfylt då Jesus måtte flykta til Egypt.
Samtidig ligg det mange andre interessante bibelske samanhengar i teksten, blant anna tankegangen om Jesus som den nye Moses; begge måtte som små reddast frå massedrap av barn. Dessutan var Egypt kjent som tilfluktsstad frå mange periodar i Israels historie (f. eks. 1 Kong 11,40; 2 Kong 25,26; Jer 26,21 og 43,1-7).
Tradisjonen i den koptiske kyrkja
Teksten seier ikkje noko om kor lenge den heilage familie var i Egypt, heller ikkje noko om kvar i Egypt dei søkte tilflukt. Men her har det vakse fram ein rik tradisjon blant egyptiske kristne. Tradisjonen fortel at dei var i Egypt i tre år og seks månadar, vidare at dei reiste rundt i Nildeltaet og opp til Øvre Egypt. Delar av turen gjekk i båt på Nilen. Det finst mange forteljingar om underfulle ting som skjedde på reisa deira rundt i landet. Desse forteljingane blir knytt til spesielle stadar, som dermed har blitt heilage og utgangspunkt for pilegrimstradisjonar. I notatet Theophilus Openberring skriv eg om nokre av kjeldene for desse koptiske tradisjonane.
Dei koptiske kristne er den største kristne minoriteten i Midt-Austen. Dei lever i ein vanskeleg situasjon og fortener vår omsorg og forbøn.
Å lesa teksten i dag
Teksten taler til oss som lever i vesten, på fleire måtar. Eg vil peika på dette:
Koss kan Josef ha hatt det då han vakna? Kan smerta hans seia oss noko om den uro og angst som mange menneske ber på i vår tid? Josef er ein av oss. Det er mange som kjenner livet krevjande og som ikkje anar koss dei neste dagane vil bli. Mange er svært usikre på framtida og ser ikkje vegen ein skal gå. Me menneske er sårbare.
Dessutan: Me kjem ikkje utanom at teksten utfordrar oss i forhold til flyktningesituasjonen i verda i dag. Dette er ikkje eit enkelt tema, men me skal ikkje gløyma, verken i vår refleksjon eller praksis, at Josef og Maria måtte flykta med barnet sitt. Det var folk som ville Jesus til livs. Han måtte reddast frå ein vond makthavar. Og då Jesus blei vaksen, forkynte han eit sterkt bodskap om nestekjærleik. Skal me ta Jesus på alvor, kan me ikkje stilla oss likegyldige til lidinga i verda, same kva form lidinga måtte ha.
Skrive i romjula 2019 på bakgrunn av tidlegare notat om Matt 2.
Preike på familiegudstenestene i Hinna kirke 24.12.2019
Hei! Nå e eg hjemma igjen. Godt å komma hjem! Nå har eg vore ude på nattevakt og passa på sauene for bøndene i Betlehem. Kan tru eg har opplevd møje! Nå ska dokker få høyra.
Eg va samen med dei andre gjetarane ute ved grottene på Betlehemsmarkene. Det e ein fin plass å vera om nåttå. Me kan ha sauene inne i grottene. Då e dei trygge for rovdyr. Og så kan me sitta rundt bålet rett utfor opningå. Då har me full kontroll.
Det vil sei, i nått følte eg ikkje me hadde full kontroll! For då opplevde me ting så ingen av oss hadde opplevd før. Midt på nåttå kom det eit stort lys på himmelen. Me blei veldig redde. Men så kom det ein stemme ut av lyset så sa at me ikkje skulle vera redde. Itte kvert såg me ein engel i det enorme lyset. Ja, eg har alltid trudd på englar, men eg har ikkje visst koss dei såg ut. Og eg veit faktisk ikkje om eg greier å forklara det nå heller! Det var så enormt sterkt lys så kom frå han. Me blei blenda. Men han snakka te oss. Sånn at me kunne forstå det!
Eg kan det heilt utenat, det han sa. Me var jo fleire så høyrde det, og ittepå har me gjentatt og gjentatt engelen sine ord for folk inne i Betlehem. Nå kan eg seia det te dokker. Engelen sa:
Ver ikkje redde! Eg forkynne dokker ei stor glede, ei glede for heile folket: I dag e det født dokker ein frelsar i Davids by; han e Messias, Herren. Og dette skal dokker ha til tegn: Dokker skal finna eit barn som e svøpt og ligg i ei krybbe.
Tenk det! Messias, Herren! Me har jo alltid visst at Messias skulle komma frå Betlehem, for det har profeten Mika sagt. Og det sjølv om Betlehem bare e ein liten landsby. Eg tror det e han, Messias, som e født nå!
Om eg har sett han? Ja, du kan vera trygg!
Men først kom det eit heilt englekor og sang. Dei sang om ære te Gud! Og om at Gud e glad i oss menneske! Det var så fint!
Då englekoret forsvant opp te himmelen, sa me te kvarandre: «La oss gå inn te Betlehem for å sjå dette så har hendt, det så Gud har fortalt oss.» Så då tok me altså sauene med oss og ville finna ungen.
Me var egentlig ganske usikre då me gjorde det. Ville me bli tatt godt imot? Me luktar jo akkurat så de dyrå me passar på. Og me e ganske fattige. Kanskje foreldrå te den ungen så engelen snakka om, var rike? Kanskje budde dei i det finaste huset i Betlehem?
Det e jo merkeleg, dette. For sjøl om folk ser litt ned på oss gjetarar, så e eg egentlig stolt av å vera gjetar! Eg tenker på at kong David var gjetar her i Betlehem då han var ung. Før han blei valgt ut te å vera konge. Og eg syng ofte dei flotte salmane han har laga. Eg liker spesielt ein der han kallar Gud for gjetaren sin. «Herren er min hyrde». Når eg tenker på dette, blir eg ganske stolt inni meg, sjølv om det ikkje ser ut som om folkå i Betlehem forstår dette.
Men sjølv om me ikkje visste koss me ville bli mottatt, våga me oss te Betlehem på grunn av tegnet som engelen hadde gitt oss. Det var liksom te oss! Me e jo vant med å pakka nyfødte inn i teppe. Og krybber kan me alt om! Me leita oss fram, og jammen fant me ungen. Alt var akkurat sånn så engelen hadde sagt. Og Maria og Josef, ja for det var det dei heitte, var heilt greie. Dei tok godt i mot oss. Og det var mange andre folk der òg. Me fekk høyra at barnet låg i krybbå fordi det ikkje hadde vore plass någen annan plass. Det er så møje folk i Betlehem for tidå, på grunn av det der manntalet. Maria og Josef hadde faktisk kome heilt frå Nasaret i Galilea.
Det viste seg at eg kjenner dei så eig krybbå. Det e folk eg har truffe mange ganger. Og dei likte godt å ta imot gjestar og gjorde alt dei kunne for Jesus og foreldrå hans. Eg trur kanskje at Maria og Josef e i slekt med dei. Josef hadde i alle fall familien sin her i Betlehem, sa han.
Me fortalde det engelen hadde sagt om ungen. Alle som høyrde på, var veldig interesserte. Dei undra seg over det me sa. Spesielt Maria ville høyra absolutt alt. Me måtte seia det om igjen og om igjen. For me hadde jo på ein måte fått fasiten, me hadde fått vita kem ungen i krybbå eigentleg e.
I dag e det født dokker ein frelsar i Davids by; han e Messias, Herren.
Veit dokker kva eg trur? Eg trur at Gud har kome inn i vår verden. Eg trur at det e sant, det engelen sa om Jesus. At han e Messias, ein frelsarkonge, han så Gud har lovt oss for lenge siå. Det stemmar jo at han skulle bli født her i Betlehem. Og det stemmar med det profetane har sagt, det me høyrer om i synagogen. Og nå kom altså ein Herrens engel og sa dette te oss. Tenk, Gud har kome inn i vår verden!
Englekoret sang om at Gud elskar oss menneske. Dei gav Gud ære! Det vil eg òg gjera! Når engelen kalla Jesus for ein frelsar, så betyr vel det at Gud har gjort alt så e nødvendig for oss gjennom dette barnet?
Dette e någe eg treng i mitt liv! Eg e jo ein heilt vanlig mann. Eg strever med mitt, og har både gode og vanskelege dagar. Men nå har eg fått ei ny tru på Gud på grunn av det som har skjedd. Og eg trur at Jesus er frelsaren. Tenk, han kom te oss vanlege menneske!
Eg får lyst til å seia: Ære! Ære være Faderen og Sønnen og Den hellige ånd, som var og er og blir én sann Gud, fra evighet til evighet.
Arne Berge 