Jesus (12) i Fars hus

Notat til søndagens tekst: Luk 2,40-52. Kristi openberringsdag II

Lukasevangeliet har med éi fortelling frå Jesu oppvekst; historia om då Jesus som tolvåring var med til tempelet.

Guten sat mellom lærarane og lydde på dei og stilte spørsmål. Ikkje bare det: Han svara på deira spørsmål. Dette var tydeleg ein unik situasjon som skapte undring både for dei som høyrde på og for foreldra då dei oppdaga kva som skjedde.

Visste de ikkje at eg må vera i huset åt Far min? Dette er dei første orda som blir lagt i Jesu munn i Bibelen.

Og guten voks og vart sterk. Han vart fylt av visdom, og Guds nåde var over han. Kvart år fór Jesu foreldre til Jerusalem i påskehøgtida. Og då han var tolv år, drog dei som vanleg dit opp til høgtida. Men då høgtidsdagane var til ende og dei skulle fara heim, vart guten Jesus verande att i Jerusalem, og foreldra hans la ikkje merke til det. Dei tenkte han var med i følgjet, og fór ei dagsreise fram før dei tok til å leita etter han mellom slektningar og kjenningar. Sidan dei ikkje fann han, fór dei attende til Jerusalem og leita etter han der. Men først etter tre dagar fann dei han i tempelet. Der sat han midt blant lærarane og lydde på dei og stilte spørsmål. Og alle som høyrde på han, undra seg over kor klok han var og kor godt han svara. Då foreldra fekk sjå han, vart dei slegne av undring, og mor hans sa: «Kvifor har du gjort dette mot oss, barnet mitt? Far din og eg har leita etter deg og vore så redde.» Men han svara: «Kvifor leita de etter meg? Visste de ikkje at eg må vera i huset åt Far min?» Men dei skjøna ikkje kva han meinte med dette.
 Så vart han med dei heim til Nasaret og var lydig mot dei. Men mor hans gøymde alt dette i hjartet sitt. Og Jesus gjekk fram i alder og visdom og var til glede for Gud og menneske.

Luk 2,40-52. Bibel 2011

Kristi openberringsdag er ein av dei eldste kristne kyrkjeårsdagane. Frå først av var feiringa av Jesu fødsel lagt til denne dagen; dette blei seinare flytt til 25. desember. Andre namn på dagen er Heilage tre kongars dag og Epifania (= openberring). Dagen blir gjerne markert som ein misjonssøndag.

Lesetekstane: Jes 49 har eit sterkt universelt innhald. Rom 15 legg vekta på skriftene, spesielt på det tolmod og den trøyst som skriftene gjev.

Evangelieteksten frå Lukas kapittel 2 er den einaste bibelfortellinga om Jesu ”skjulte år”, hans oppvekst i Nasaret. Det er mange slike fortellingar i dei apokryfe evangelia. Lukas trengte ikkje tatt med fortellinga for samanhengen si skuld; han kunne gått rett frå 2,40 til 3,1 og slik vore meir i harmoni med Markus og Matteus. Men han ville tydelegvis ha med denne eine fortellinga der Jesus har gått frå å vera barnet Jesus (to paidion: 2,17, 27 og 40) til guten Jesus (ho pais: 2,43). Teksten har eit viktig kristologisk sikte; Jesus har ein himmelsk Far, han er Guds son.

Teksten blir ramma inn av ord om Jesu utvikling og mogning, versa 40 og 51-52. Lukas har liknande vers om Døyparen Johannes si utvikling i 1,80. Det finst fleire liknande utsegner i GT, truleg er orda om Samuel i 1 Sam 2, 21b og 26 ein viktig bakgrunn. Det er ein tydeleg samanheng mellom rammeversa si vektlegging av Jesu visdom (v 40 og 52) og fortellinga om hans klokskap i møte med dei eldste i tempelet (v 47).

Maria (og Josef) skjøna ikkje kva Jesus meinte, men Maria gøymde ”alt dette” i hjartet sitt, på same måte som ho hadde gjort 12 år tidlegare i samband med fødselen. Kva tid tok ho fram dette som ho hadde gøymt? Lukas får fram at Maria står for ein viktig kontinuitet frå Jesu barndoms-historie til den første kristne kyrkja (Apg 1,14).

Pilegrimsreise med dramatisk avslutning

Jesu familie var jødar som reiste på pilegrimsreisene opp til Jerusalem. Det normale var nok at barna var med, men i den lukanske historie-fortellinga er dette Jesu første reise ”opp til Jerusalem”, og den får dermed ein viktig plass i evangeliet. Det står ikkje noko om feiringa av påskehøgtida, den er underforstått. Men Jesus har altså her vore med på den store feiringa av  påsken på og rundt tempelplassen i Jerusalem. Høgdepunktet var påskenatta med påskemåltidet, ei vakenatt med sterk Messiasforventning.

Nokre tenkjer seg at denne påskehøgtida var ei markering av Bar Mitsva for Jesus, det som i dag er den jødiske ”konfirmasjonen” for 13 år gamle gutar. Dette er tvilsamt; skikken er truleg ikkje så gamal. Andre ser for seg at det dreier seg om ein forløpar for Bar Mitsva. Men dette har me heller ingen historisk kjennskap til.

Jesu familie må ha reist i lag med eit stort følgje med slektningar og kjenningar. Då dei var på veg heim etter høgtida, tenkte foreldra hans at han ”var med i følgjet”, og slappa faktisk av med det den første dagen på heimreisa. Dette er underleg sett med vår tids auge, men det seier noko sterkt om at Jesus har vakse opp i eit trygt miljø.

Først etter tre dagar fann dei han i tempelet; truleg betyr det tre dagar etter at dei hadde reist frå Jerusalem: Ei dagsreise mot Nasaret, ei dagsreise tilbake, og ein dag med leiting i folkehavet i Jerusalem. Ole Chr. Kvarme oppgir i si bok ”Åtte dager i Jerusalem” at byen hadde mellom 50.000 og 100.000 innbyggjarar, og at det kunne vera 100.000-200.000 tilreisande i valfartshøgtidene.

Arkeologen Dan Bahat skriv at Jesu foreldre truleg fann Jesus ein bestemt stad i dei store trappene som gjekk opp til tempelplassen frå sør. Bahat hevdar dette på bakgrunn av ein inskripsjon som blei funnen der og som kan tyda på at dei eldste hadde fått tildelt ein bestemt stad i desse trappene. (Dan Bahat: ”Jesus and the Herodian Temple Mount” i Charlesworth (red): Jesus and Archaeology. Grand Rapids/Cambridge 2006, side 300-308).

Sentrum i teksten

Jesus sat midt mellom lærarane og lydde på dei og stilte spørsmål (v 46). Neste vers tilseier at han også svara på deira spørsmål (v 47). Han var klok. Dette var tydeleg ein unik situasjon som skapte undring både for dei som høyrde på han (det var altså fleire), og for foreldra då dei oppdaga kva som skjedde.

Jesus lyttar til lovlærarane, stiller dei spørsmål og gir sjølv svar på deira spørsmål. Dette viser fram mot Jesu seinare debattar med dei lovkyndige om innhaldet i lova. Men her ser me ikkje noko til den avstanden det seinare skulle bli mellom Jesus og dei skriftlærde. Det er ikkje ein stridssamtale. Teksten er i ei heilt anna verd; barndomsfortellingane ber preg av tempel-fromheita som Jesus vaks opp i (Luk 1-2 og Matt 1-2).

Eg må vera i huset åt Far min

Dette er eit hovudutsegn i teksten. ”Eg må” er forståeleg når me les Jesu ord som ei stadfestinga av at han er Guds son. Jamfør Luk 4,43; 22,37; 24,7 og 24,26. Men ordet ”hus” står faktisk ikkje i den greske teksten, der manglar det som for oss er det sentrale substantivet. Den knappe teksten kan omsetjast slik: ”Eg må vera i det/dei (som er) min Fars”. Det kan dreia seg om ein lokalisering (hus, tempel), ein aktivitet (samtale om lova) eller eit fellesskap (knytt til den himmelske far framfor den jordiske familie).

Alternative forslag til omsetjingar, fritt gjengitt på nynorsk av meg:
• Heime hos far (Per Lønning: Følg meg. Side 80)
• Eg må halda meg til min Fars saker (Knut Grønvik: Dager som kommer. Oslo 2014. Side 138).

Lokaliseringa av hendinga i tempelområdet (og truleg også formuleringa i Joh 2,16 der teksten har ordet hus) har ført til den tradisjonelle (og gode) omsetjinga ”i min Fars hus”. Fars hus er eit kjent omgrep i GT, men det blir ikkje brukt om tempelet. Slik sett er ordbruken nyskapande, slik også Jesu omtale av Gud som far, er det.

Til forkynninga over teksten

Ein enkel disposisjon til ei fortellingspreike over teksten kunne vera:

1. Jesu oppvekst i eit trygt miljø. Jødiske tradisjonar. Valfart til påske i Jerusalem.
2. Jesus i djup samtale med lærarane i tempelet. Spørsmål og svar.
3. ”Eg må vera i huset åt Far min”.
4. Maria gøymer på det ho ikkje forstår og tar det fram sidan.

Paul Erik Wirgenes, som har vore sentral i oppbygginga av trusopplæringa i Den norske kyrkja, skriv med utgangspunkt i teksten i spalten Ettertanke i Vårt Land 2013 (fritt gjengitt):

1. Heldige er dei foreldre som finn igjen sitt bortkomne barn i eit heilagt hus der det kan vera trygt. Det er mange barn og unge som er mykje i kyrkjene sine. La oss gjera kyrkjene til trygge stadar for dei.
2. Heldig er det barn som finn eit trygt heilagt hus å søkja tilflukt i når det har kome bort eller stukke av frå foreldra sine. Mange har behov for tilknyting til stadar og fellesskap utanfor eigen familie.
3. Heldig er det trussamfunn som har vaksne som lar seg fascinera av tolvåringars spørsmål og svar. Me treng vaksne som kan føra dei lange og gode samtalane med barn og unge.

Carl Henrik Martling foreslår følgjande disposisjon i ”Mitt i verkligheten”, bd 1, side 63-65:

1. Endast den som saknar Jesus söker honom
2. Endast den som söker Jesus finner honom
3. Endast den som finner Jesus ser hans härlighet

Dette notatet er skrive for Den Norske Israelsmisjon sin preikeverkstad til Kristi openberringsdag 2015.

Oppdatert 03.01.2015

Profetkvinna Anna

Notat til søndagens tekst: Luk 2,36-38

Det er romjulssøndag og preiketeksten handlar om eit møte som skjedde då Jesus var lite barn. Eit møte mellom generasjonar, mellom ein ung familie (Maria og Josef med Jesusbarnet) og ei gamal kvinne.

Det var ei profetkvinne der, Anna, dotter til Fanuel, av Asjer-stammen. Ho var langt oppi åra. I ungdomen var ho gift i sju år, og sidan hadde ho vore enkje; ho var no åttifire år. Ho var aldri borte frå tempelet, men tente Gud i faste og bøn natt og dag. I denne stunda kom ho fram og lova Gud, og ho fortalde om barnet til alle som venta på fridom for Jerusalem.

Evangelisten Lukas fortel at denne Anna levde i tempelet i Jerusalem, i faste og bøn. Eg ser for meg at bønene hennar handla om frelse for folket og om at Messias, frelsarkongen, skulle koma. Det var ei sterk Messiasforventning i det jødiske folket på den tida, og samanhengen gjer det naturleg å knyta Anna til denne forventninga. Maria og Josef var elles også prega av denne forventninga.

Då Jesus blei boren til tempelet av foreldra sine, blei Anna kalla fram frå det skjulte. Ho fekk sjå barnet Jesus og ho såg dette barnet som ei oppfylling av Guds løfte. Ordparet «løfte og oppfylling» er viktig i den kristne forkynninga i adventstida og jula. Den gamle profetkvinna Anna såg meir enn andre. Ho såg mysteriet med eigne auge. Og ho som hadde levd i det stille, blei nå ei som fortalde den glade bodskapen om Jesus til «alle som venta på fridom (lytråsis) for Jerusalem». Det greske ordet kan også tyda frigjering eller frelse, og det kan nyttast både i politisk og religiøs tyding. Me kan nok trygt omskriva utsegna til at ho fortalde til alle som hadde Messiasforventninga i seg. Denne forventninga hadde både politiske og religiøse overtonar.

Profetkvinna Anna blir relativt grundig presentert av Lukas, sjølv om teksten er kort. Her er opplysningane om henne, med nokre kommentarar:

• Anna var profetkvinne (profætis). Ho er faktisk den einaste kvinna i NT som blir kalla for det. Men ho står i ein tradisjon frå GT, der me kjenner fleire kvinnelege profetar, for eksempel Mirjam (2. Mos 15,20), Debora (Dom 4,4) og Hulda (2. Kong 22,14). Ordet profætis brukest elles i Op 2,20 også om den berykta Jesabel i GT, men då i negativ forstand om ei som kalla seg sjølv profet.
• Anna var dotter av Fanuel. Namnet hans betyr «Guds ansikt». Då ho såg Jesusbarnet, såg ho Guds ansikt i dette barnet.
• Anna var av Asjer-stammen. Dette er ei overraskande opplysning. Til vanleg er slektskap tilbake til stammesamfunnet knytt til Juda, Benjamin eller Levi. Asjer-stammen var ein stamme som heldt til i nordvest, i området der Haifa ligg i dag og nordover inn i dagens Libanon. Denne stammen er blant dei som blir kalla «Israels ti tapte stammar». Asjer var ein av sønene til Jakob, og namnet hans blir knytt til lukke (1. Mos 30,12-13).
• Anna hadde som ung vore gift i sju år, men var blitt enke. Nå var ho 84 år. Teksten kan visstnok også tolkast som om ho hadde vore enke i 84 år. Dette er jo meir usannsynleg; men dersom dette er den rette forståinga, må ho ha vore over 100 år og kunne i så fall samanliknast med enka Judit som blei 105 år i følgje det apokryfe skriftet Judits bok (Jud 16,22-23).
• Anna levde i tempelet, det må bety ein eller annan stad på tempelplassen. Inne i tempelet ville ho aldri få lov til å vera. Opplysninga om at ho tente Gud i faste og bøn natt og dag, betyr truleg at ho levde eit stille liv, om mogleg skjult for all aktiviteten som elles prega tempelplassen.

Kva kan historia om Anna læra oss? Eg tar med tre punkt, fritt gjengitt etter Jorunn Andestad Langmoen sitt bidrag i DNI sin tekstverkstad: Romjulsfest med en lykkelig gammel dame:

• Gud held løfta sine! Me kan nok bli utålmodige, men me kan stola på hans «timing».
• Å søkja Gud gir hjelp til å vera klar i det viktigaste, uansett livssituasjon.
• Den kristne trua er ein bodskap som betyr frigjering, frelse og glede for alle menneske.

Og eg vil leggja til: Eit generasjonsmøte kan vera eit viktig møte. Dei gamle kan bidra med djup refleksjon i møte med barnet. Og menneske i ulik alder kan møtast i felles forventning.

God jul 2014

Eg ønskjer lesarane på bloggen GOD JUL.

Bildet viser stjerna som markerer Jesu fødestad i grotta under Fødselskyrkja i Betlehem. Teksten på stjerna: Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est (Her blei Jesus Kristus født av Jomfru Maria).

Vi ser deg, Herre Jesus, som en av jordens små.
Din fødsel er et under vi aldri kan forstå.
Men i et evig lovsangskor forenes alle slekter.
Vi ser deg, barn, og tror!

Vår byrde vil du bære og ta vår tyngste vakt.
Du skal beseire mørket med kjærlighetens makt.
Vi åpner oss for gledens ord! Vi ser deg, barn, og hører
Guds hjerteslag på jord.

Ditt komme, Herre Jesus, forvandler jordens natt
og bringer lys til mange som føler seg forlatt.
Hjelp oss å gå i dine spor! La verden se din godhet
igjennom dem som tror!

Svein Ellingsen (Norsk salmebok nr 65)

Nytt funn på Herodion 2014

Credit: The Herodium Expedition at the Hebrew University of Jerusalem

Det er gjort nye og interessante funn etter Herodes den store si byggeverksemd på Herodion. Funna er offentleggjort i dag i ei pressemelding frå den arkeologiske avdelinga ved The Hebrew University of Jerusalem.

Det dreier seg om eit portrom eller ein passasje med 20 meters høgde i borga og palasset Herodes bygde som eit kunstig fjell ute i ørkenen ved Betlehem. Herodion er også kjent som Herodes´ gravstad.

Les om saka her:

Unique entry complex discovered at Herodian Hilltop Palace

(…) The main feature of the entryway is an impressive corridor with a complex system of arches spanning its width on three separate levels. These arches buttressed the corridor’s massive side-walls, allowing the King and his entourage direct passage into the Palace Courtyard. Thanks to the supporting arches, the 20-meter long and 6-meter wide corridor has been preserved to a height of 20 meters.

(…)

Surprisingly, during the course of the excavations, it became evident that the arched corridor was never actually in use, as prior to its completion it became redundant. This appears to have happened when Herod, aware of his impending death, decided to convert the whole hilltop complex into a massive memorial mound, a royal burial monument on an epic scale.

Les meir

Les tidlegare notat om Herodion her.

Caspari Center 12/2014

Caspari Center i Jerusalem har lagt ut den norske utgåva av sitt nyheitsbrev for desember 2014.

Hovudoppslag er artiklar om den jødiske Chanukkafesten og kristen julefeiring, om kva språk Jesus snakka (hebraisk og/eller arameisk?) og om Carl Paul Caspari, som har gitt namn til Caspari Center. Det er i år 200 år sidan Caspari blei født.

Ved starten av kyrkjeåret

Adventstida er ei tid for førebuing til julehøgtida. Begge desse tidene i kyrkjeåret er verdifulle og dei har tradisjonelt ulik profil, farge og innhald. Alt det praktiske som me gjerne vil ha gjort før jul, kan lett gjera advent til ei svært hektisk tid. Det ser også ut til å vera ein trend at det som naturleg høyrer med i jula, blir tatt ut i forkant. Dermed får mange ei oppleving av at jula er over med julaftan!

Eg trur me alle vil vinna på å la advent vera advent og jul vera jul. Og på å la julehøgtida vara heilt til ”trettande dag jul”, altså 6. januar. Det kan me gjera for eksempel ved å venta (lengst mogleg) med å fylla huset med julepynt og ved å la (noko av) den gode julematen få liggja lagra til jula faktisk har begynt.

Dette er eit utdrag frå Prestekragen, ein spalte i Kirkehilsen nr 6/2014. Menighetsbladet kjem i desse dagar i postkassene i Hinna bydel.

Her er heile teksten:

Har du tenkt over at me som lever i ein kultur prega av kristendommen, har to kalendrar som går parallelt? I tillegg til kalenderåret, følgjer me også kyrkjeåret med sine høgtider og årstider. Det er i denne samanhengen ord som advent og jul høyrer heime. Første søndag i adventstiden begynner eit nytt kyrkjeår.

Eg er glad for at kyrkjeåret vekslar mellom ulike søndagar, høgtider og periodar. Dette er med og gir året innhald. Det blir på ein måte som med kalenderåret; me er heldige som har ulike årstider. Sjølv om eg ikkje ville vore utan hausten, er eg glad det ikkje er haust heile året!

Kyrkjeåret sitt utgangspunkt er feiringa av søndagen. Dette går heilt tilbake til dei første kristne. Dei begynte å samlast den første dagen i veka, søndagen, dagen då Jesus stod opp frå dei døde. Dei feira altså på ein måte påske kvar veke. Sidan vaks det fram eit kyrkjeår der kvar søndag og kvar heilagdag har sitt eige namn og sitt spesielle innhald. Den som følger med på dette, får setja seg inn i ulike sider ved Jesu liv og ved den kristne trua.

Forfattaren Peter Halldorf har skrive om kyrkjeåret. Han skriv at kyrkjeåret både har ein åndeleg og ein pedagogisk funksjon. Me feirar og set oss inn i dei store hendingane i Jesu liv: «Fra jul til påske, fra pinse til advent følger vi Jesus gjennom evangeliene og lar våre liv innpodes i hans liv. Hvert år er et prisme som får sitt lys fra Kristus og lar det bli reflektert i skiftende farger til ulike tider i løpet av året. Hver høytid gjenspeiler ett aspekt av troens mysterium.»

Adventstida er ei tid for førebuing til julehøgtida. Begge desse tidene i kyrkjeåret er verdifulle og dei har tradisjonelt ulik profil, farge og innhald. Alt det praktiske som me gjerne vil ha gjort før jul, kan lett gjera advent til ei svært hektisk tid. Det ser også ut til å vera ein trend at det som naturleg høyrer med i jula, blir tatt ut i forkant. Dermed får mange ei oppleving av at jula er over med julaftan!

Eg trur me alle vil vinna på å la advent vera advent og jul vera jul. Og på å la julehøgtida vara heilt til ”trettande dag jul”, altså 6. januar. Det kan me gjera for eksempel ved å venta (lengst mogleg) med å fylla huset med julepynt og ved å la (noko av) den gode julematen få liggja lagra til jula faktisk har begynt.

Og så vil eg slå eit slag for at den innhaldsmessige sida ved advent og jul får koma til sin rett. Dette kan skje ved deltaking i gudstenester og konsertar i kyrkja. Og det kan skje i heimen ved å ta vare på og bruka ritual og tradisjonar som å tenna adventslys, lesa juleevangeliet, gå rundt juletreet og synga julesongar.