Altartavla i Time kyrkje

Krucifikset er et merkelig og skjønt arbeide – i særdeleshed benene og de vidunderlig behandlede føtter – de hører til de mest plastiske detaljer vi har av den slags.

Slik skreiv Dominico Erdmann, representant for Riksantikvaren, som restaurerte altartavla i Time kyrkje i 1921.

Denne altartavla er eigentleg sett saman av fleire delar eldre kyrkjekunst som i dag utgjer ein heilskap. Hovuddelane er krusifikset frå 1300/1400-talet og ulike element kyrkjekunst frå 1600-talet.

Foto: Time kyrkjelege fellesråd

Den nåverande Time kyrkje er den fjerde kyrkja som står på staden. Den første kyrkja blei riven i 1627. Den andre kyrkja blei bygd ca 1630 og riven i 1829. Den tredje kyrkja stod ferdig i 1830 og brann etter lynnedslag i 1858. Den nåverande kyrkja er frå 1859.

Kyrkjekunsten som i dag utgjer altartavla, blei bevart då den gamle 1600-tals kyrkja blei riven i 1829 og då det var kyrkjebrann i 1858.

Den oppstadne Kristus

På toppen av altartavla står den oppstadne Jesus Kristus. Denne figuren var truleg også med på altartavla i 1600-tals kyrkja. Under dette er det eit IHS-symbol, dvs eit Jesus-monogram. IHS kan tolkast både som ei forkorting for den greske namneforma IHSOUS (Jesus) og som ei forkorting for det latinske uttrykket Iesus Hominum Salvator (Jesus, menneska sin frelsar).

Moses og Døyparen Johannes

På sidene står Moses og Døyparen Johannes. Det er gjetta at desse opphavleg var plassert på kvar si side av kordøra. Døyparen ber eit lam og held eit langt kors, slik han ofte er gjengitt i kunsten. Moses er avbilda med horn. Dette går tilbake til ein feillesing av eit hebraisk ord i 2. Mosebok 34,29 der det står: ”det stråla av ansiktet hans”. Desse horna er mest kjent frå Michelangelo sin berømte Mosesskulptur i Roma.

Oppdatering 2016: Dersom du vil lesa meir om dette med horna, vil eg anbefala Moses med horn på bloggen Oversatt betyr det.

Krusifikset

Krusifikset i Time kyrkje er truleg frå seinmellomalderen (1300/1400-talet). Det er kanskje eit hollandsk arbeid. Det er ikkje usannsynleg at det i ei tidlegare kyrkje var plassert over kordøra eller over altaret.

Det er eit gotisk krusifiks, ein stil som var blitt vanleg på 1200-talet. Dei gotiske krusifiksa viser den lidande Kristus. Her kan me sjå tornekrona, naglane i føter og hender, og eit lidande ansikt.

Inskripsjonen INRI er ei forkorting for den latinske teksten Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum, dvs ”Jesus frå Nasaret, kongen over jødane”, jfr Joh 19,19-20.

Lokalhistorikaren Eivind Hognestad skreiv slik om dette krusifikset: «Millom dei gamle krusifiks på kyrkjejubileums-utstellingi i Nidaros 1930 fann eg ikkje noko så fint plastisk utforma som det me hev i Timekyrkja. Det er ei gåte korleis dette kunstverket kunde koma hit til den vesle kyrkja på Jæren.»

Epitafiet

Eit epitafium er ei minnetavle. Opphavleg inneheldt midtfeltet eit portrett av prestefamilien som hadde gjeve det. Dette epitafiet er frå 1666 og er skore av skotten Andrew Smith som budde i Stavanger og som blant anna har utført viktige arbeid i Stavanger domkyrkje.

Det er usikkert kor epitafiet var plassert i 1600-tals kyrkja, men det var i alle høve ikkje nokon altartavle.

Symbolsk sett er åttekanten den mest interessante ved epitafiet. På hjørna i åttekanten sit englar med kvar sin symbolske gjenstand, eit attributt. Dei fleste av desse er henta frå Jesu lidingshistorie. Øvst frå venstre og vidare rundt til høgre finn me:

1. Nattverdsbegeret (kalken)
2. Judas-pengane
3. Hovudet til døyparen (dette er ikkje henta frå lidingshistoria)
4. Peters sverd med Malkos sitt øyra (Joh 18,10)
5. Tornekrona
6. Ein hane (jfr Peter sitt svik)
7. Veronica sin sveitteduk (frå legenda om Veronica ved Via Dolorosa)
8. Ein uidentifisert gjenstand

Nedst er det ei allegorisk framstilling av døden, ein engel med timeglas.

Midtfeltet er overmåla fleire gonger. Epitafiet har tydelege bokstavar og årstal, men portrettet er forlengst borte. Det er  inngravert eit rødt skjold med englemaskar rundt. Her er tre rekkjer bokstavar i svart, som er initialene til dei som var avbilda på minnetavla. På skjoldet står desse bokstavane:

M E J A

E T D W

H L B S

Anno 1666

Dette er forkorting for:

Magister, Elias Jakobsson Agricola

Elen Thomasdatter Wegner

Herr, Laurentius Bernhardi Syninvindius

Magister Elias Jakobssøn Agricola var prest i Lye prestegjeld (som bestod av Time og Gjesdal sokn) 1644-1653. Han var gift med Elen Thomasdatter Wegner. Då Jakobsen døydde i 1653, gifta  Lauritz Berntsøn (Laurentius Bernhardi) seg med enka og overtok presteembetet. Han var prest i Lye 1654-1674.

Dei fire evangelistane

Figurane på preikestolen stod fram til restaureringa i 1959 øvst på altartavla, to på kvar side av den oppstadne Kristus. Dette er også kyrkjekunst frå 1600-talet som då truleg stod på preikestolen. Evangelistane er avbilda med dei tradisjonelle attributta: Matteus med engel, Markus med løve, Lukas med okse og Johannes med ørn. Attributta går tilbake til Op 4,7 og Hieronymus si tolking av dette bibelverset.

Det er bra at figurane nå fått tilbake sin opphavlege plassering på preikestolen. Når ein preikestol er utstyrt med desse symbola, er det eit bilete på at heile evangeliet skal forkynnast frå denne staden.

Dette blei skrive i mai 2012. Eg blei då spurt om eg kunne skriva noko om symbolikken i altartavla i Time kyrkje. Notatet er ei bearbeidd utgåve av manuset frå omvisninga på kulturminnedagen 10. august 1997. Eg var på den tida kapellan i Time prestegjeld.

Litteratur om Time kyrkje:

• Eivind Hognestad: Time-kyrkja fram gjennom tidene. Særtrykk av Stavanger Aftenblad 1931
• Eivind Hognestad: Time Herad 1837-1937. Sandnes 1936
• Lisabet Risa: På kyrkjeveg. Time kyrkje 1859-2009. Time 2009

Skriftfunn: Betlehem

Det er gjort eit arkeologisk funn av ein gjenstand frå ca 600-700 f. Kr. med skrift som inneheld namnet Betlehem. Det dreier seg om eit segl av leire som er funne i Jerusalem.

Dette er den eldste arkeologiske dokumentasjonen som er kjent av byen Betlehem.

Betlehem er mest berømt som Jesu fødestad, men byen spelar også ei rolle i Det gamle testamentet. Byen er første gong nemnt i 1. Mosebok 35,19 i samband med Rakels død:

Rakel døydde og vart gravlagd ved vegen til Efrat, det er Betlehem.

Israel Antiquities Authority skriv i ei pressemelding:

Earliest Archaeological Evidence of the Existence of the City of Bethlehem already in the First Temple Period (May 2012)

The first ancient artifact constituting tangible evidence of the existence of the city of Bethlehem, which is mentioned in the Bible, was recently discovered in Jerusalem.

A bulla measuring c. 1.5 cm was found during the sifting of soil removed from archaeological excavations the Israel Antiquities Authority is carrying out in the City of David. The sifting is underwritten by the «Ir David Foundation» in a project being conducted in the Emek Tzurim National Park.

A bulla is a piece of clay that was used for sealing a document or object. The bulla was impressed with the seal of the person who sent the document or object, and its integrity was evidence the document or object was not opened by anyone unauthorized to do so.

Three lines of ancient Hebrew script appear on the bulla:
בשבעת Bishv’at
בת לחם Bat Lechem
[למל]ך [Lemel]ekh

Les meir

Meir enn ein engleflokk!

Eg ønskjer lesarane av bloggen god pinse, og helsar med originalversjonen av salmen Apostlene satt i Jerusalem. Dette  er Grundtvig si gjendikting av forteljinga om då Den heilage ande kom på pinsedagen.

Det som ikkje kjem fram i den norske salmeutgåva, er Grundtvig sitt spenstige grep der han i forkant av pinseunderet lar det vera ein himmelsk dialog mellom Faderen og Sonen om sendinga av Anden. Gud Fader meiner først at det må halda å senda ein engleflokk, men blir i løpet av dialogen overbevist om å senda Den heilage anden til kyrkja!

Her er den danske originalversjonen frå 1843:

Apostlerne sad i Jerusalem
Og bied paa Herrens Time,
For Øren da brat det ringed dem,
Som tusinde Klokker kime.

Det rørde dem alle saa underlig,
Det var ikke før oplevet,
Der taldes om dem i Himmerig,
Der blev deres Navne skrevet.

Der taldes om dem, som Livets Ord
Nu skulde med Kraft forkynde,
Om Himmel-Glæden ved Herrens Bord,
Som skulde paa Jord begynde.

Gud-Fader, Han sagde: er det ei Nok
Til Fred og Fryd dernede,
Jeg sender din Kirke en Engleflok
At synge med Folk og bede!

Vor Frelser, Han svared: Du veed det bedst,
Hvorfor jeg paa Korset døde,
Det var for en glædelig Pindsefest,
Saa Hjerter og Tunger gløde!

Gud-Fader, Han sagde: velan, min Søn!
Skal Hjertet for Himlen brænde,
Livsaanden, som luer hos os iløn,
Maa Ilden paa Jord optænde;

Den Aand, som nu kun er min og din,
Vi maae da med Smaafolk dele,
Ug skiænke dem lidt at den søde Vin,
Som fryder os i det Hele!

Da hørdes paa Sion der Sus og Brus,
Det bølgede som et Lagen,
Med Kraft fra det Høie det lave Huus
Opfyldtes paa Pindsedagen!

Da saaes der Tunger som Ild og Glød,
Guds Venner de fløi i Munden,
Paa alle Folks Tunger Guds Ord gienlød,
Mangfoldig, men eens i Grunden.

Saa tændtes paa Jorden det Lys fra Gud,
Der haver som Solen straalet,
Hvor levende Røster Guds Julebud
Forkyndte paa Modersmaalet.

Og har vi til nu paa det store Ord
Som Børnene smaa kun stammet,
Af Himmelens Ild, som kom til Jord,
Vi har dog en Gnist annammet.

Den Gnist, den ulmer hos os endnu,
Opblusser og i Guds Time,
Saa gladelig rinder det os ihu,
At Himmerigs Klokker kime!

Det var Leif Haugen’s sang- og salmeblogg som sette meg på sporet av det som var gått tapt av Grundtvigs opphavlege dikt i vår norske salmebok.

Du finn salmen i Norsk salmebok (2013) nr 231 og bibelteksten i Apostelgjerningane kap 2.

Oppdatert 02.06.2020

Lukas om himmelfarten

Det er først og fremst forfattaren av Evangeliet etter Lukas og Apostelgjerningane som skriv om Jesu himmelfart.

Larry Hurtado refererer i dag på Kristi Himmelfartsdag på bloggen sin til eit større arbeid om himmelfarten:

Jesus’ “Ascension”

(…)

For seriously interested people, I’ll recommend a fine study by Arie Zwiep: The Ascension of the Messiah in Lukan Christology, NovTSup, no. 87 (Leiden: Brill, 1997). Zwiep reviews prior scholarly work and offers his own intelligent and careful engagement with the textual data.

He notes that in Luke-Acts the author seems to distinguish between Jesus’ resurrection/exaltation on the one hand and the ascension on the other. He also rightly observes that the likely background for the idea of ascension is in OT/Jewish ideas of biblical figures being taken up into heaven (e.g., Elijah). Zwiep proposes that the point of the ascension-story in Luke-Acts was to encourage readers to cope with parousia delay by thinking in terms of a Jesus returning at an undefined future time.

Clearly, Luke-Acts does not portray an inactive Jesus, who has abandoned his disciples to their own devices. The exalted Jesus is pictured as dispensing Holy Spirit, directing apostles, revealing himself (esp. to Saul/Paul), etc. But, certainly, in Luke-Acts “the ascension marks the transition from the period of Jesus to the period of the church” (196). But it is also connected with the emphasis on Jesus’ return (Greek: “parousia”), framing the period between Jesus’ exaltation and that event.

Den jødiske bakgrunnen det blir referert til, er forteljinga om då Elia blei tatt opp til himmelen i 2. Kongebok 2,1-18.

Garborg: Gud signe Noregs land

Norsk Fedralandssong

Teksten er skriven av Arne Garborg til 17. mai 1878. Han var då 27 år gamal, og salmen markerer hans lyriske gjennombrot. Den er også blant dei første tekstane hans på nynorsk, etter at han i 1877 hadde starta bladet Fedraheimen og skrive Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse.

Bildet viser salmen i Norsk salmebok, der den står med fem vers på nr 756 i modernisert språkdrakt.

Her er den opprinnelege teksten (trur eg):

Gud signe Noregs Land,
kvar Heim, kvar Dal og Strand,
kvar Lund og Lid.
Han lat’ det aldri døy,
han verje Bygd og Øy,
han verje Mann og Møy,
til evig Tid.

Me fekk det høgt og fritt,
me fekk det vænt og vidt
med Hav og Fjell.
Det stend so tryggt og godt,
det stend so reint og blaatt,
rett som eit Gudeslott
med Solskinstjeld.

Det er vaar Elsk paa Jord,
det er vaart beste Ord,
vaar Trivd og Trygd.
Storfrægdarmenn dei var,
som fram til oss det bar;
det er vaar Ættargard
til Fridom bygd.

Stort Arbeid ned er lagt
til Landsens Fred og Magt
fraa Tid til Tid.
Det kostad tusund Aar
i Kav fraa Vaar til Vaar,
i Strid so tung og saar
fyrr me vart fri’.

Her ligg dei, Grav i Grav,
fraa Heid og ned i Hav,
som stridde so.
Gud sign’ kvar ærleg Svein
som søv der under Stein,
Gud sign’ dei kvar og ein,
der dei er no.

Men Landet, dei hev rudt,
det vil me verja trutt
til sidste Stund.
Vaar Elsk og beste Agt,
vaart Liv og all vaar Magt
skal vera Noregs Vakt
til sidste Stund.

I Kjærleik varm og mild
me legg vaar Vilje til,
daa veks det fram.
Daa fær det bløma blidt,
daa fær det spyrjast vidt,
og altid standa fritt
fyr Naud og Skam.

Her stig det stort og blaatt
vaart fagre Heimlands Slott
med Tind og Taarn.
Og som det ervdest ned
alt fagrar’ Led fyr Led,
det byggjast skal i Fred
aat vaare Born.

Sidkias grotte

Oppdatering: Eg har i 2019 skrive eit meir oppdatert notat om denne grotta etter sjølv å ha besøkt den. Sjå: Salomos steinbrot eller Sidkias grotte?

Sidkias grotte er eit stort og gamalt steinbrot som går langt inn under Gamlebyen i Jerusalem.

Inngangen ligg på utsida av bymuren, nær Damaskus-porten.

Foto: Wikipedia.

Ved å lesa artikkelen Finding the Freemasons in Jerusalem i Israel Hayom har eg i dag lært meir om staden. Eg var blant anna ikkje klar over at dette var ein viktig samlingsstad for frimurarane på byrjinga av 1900-talet.

Legendene knyter staden til kong Sidkia («Zedekiah’s Cave»), som var konge i Jerusalem då jødane blei bortført til Babylon, og til kong Salomo og bygginga av det første templet («King Solomon’s Quarry»). Historisk sett er det nok ikkje råd å stadfesta kor langt tilbake det har vore tatt ut stein her, men det er i alle høve klart at Herodes den store brukte staden ved bygginga av templet i det siste hundreåret før Kristi fødsel.

Staden blir i dag forvalta av East Jerusalem Development Ltd som har ei nettside med kart og ein kort informasjonstekst her. Wikipedia gir mykje meir informasjon om staden her.

(via BiblePlaces Blog)

Kultfunn frå kong Davids tid

Det er gjort viktige arkeologiske funn av kultiske gjenstandar frå kong Davids tid i utgravingane i Khirbet Qeiyafa. Dette kom fram under ein presentasjon i Jerusalem i går.

Khirbet Qeiyafa ligg i Ela-dalen ca 30 km sørvest for Jerusalem, eit område som er omtalt i forteljinga om David og Goliat i 1. Sam 17,2-3. Tidlegare bibelomsetjingar kalla staden «Terebintedalen».

Hebrew University archaeologist finds the first evidence of a cult in Judah at the time of King David

Discovery has implications for our understanding of Solomon’s Temple

Prof. Yosef Garfinkel, the Yigal Yadin Professor of Archaeology at the Institute of Archaeology at the Hebrew University of Jerusalem, announced today the discovery of objects that for the first time shed light on how a cult was organized in Judah at the time of King David. During recent archaeological excavations at Khirbet Qeiyafa, a fortified city in Judah adjacent to the Valley of Elah, Garfinkel and colleagues uncovered rich assemblages of pottery, stone and metal tools, and many art and cult objects. These include three large rooms that served as cultic shrines, which in their architecture and finds correspond to the biblical description of a cult at the time of King David.

This discovery is extraordinary as it is the first time that shrines from the time of early biblical kings were uncovered. Because these shrines pre-date the construction of Solomon’s temple in Jerusalem by 30 to 40 years, they provide the first physical evidence of a cult in the time of King David, with significant implications for the fields of archaeology, history, biblical and religion studies.

Les meir

Les ein interessant kommentar til funnet på BiblePlaces Blog.

Eg skreiv første gong om utgravingane i Khirbet Qeiyafa her (2008). Sjå også oppfølging frå 2010 her.

Evangeliet etter Matteus?

Kven har eigentleg skrive dei ulike delane av Bibelen? Det er eit stadig tilbakevendande spørsmål i forskinga.

Matteusevangeliet har ingen opplysningar om kven som er forfattar av skriftet. Ein gamal kyrkjeleg tradisjon seier at evangeliet er skrive av tollaren Matteus i Kapernaum (Matt 9,9). Derfor har skriftet frå gamalt av hatt namnet Evangeliet etter Matteus. Men svært mange forskarar vil seia at det er usannsynleg at denne tollaren (som blei Jesu disippel) skreiv evangeliet.

I dag kom eg over ein blogg som viser at det i ein del nyare kommentarar i større grad enn tidlegare likevel blir opna for at Matteus kan vera forfattaren av evangeliet:

The authorship of Matthew in recent commentaries

(…) What intrigues me, aside from the move to an earlier dating of the gospel, is a (re)turn to establishing Matthew the tax-collector and disciple of Jesus as the author of the gospel. This is not exactly argued for explicitly, but as a possibility.

(…)

Anyway, if I can make some tentative conclusions, I think a trend is emerging within Matthean scholarship towards a renewed case for naming the apostle Matthew as the author of the gospel, but this is occurring through some subtle shifts in language. While there has been no real change in available evidence or argumentation (aside from the preference for an earlier dating), we find a peculiar move from the somewhat negative “unlikely” to the more optimistic “possibility”. In other words, while previous scholars cautiously took a cup half-empty approach, more recent scholars feel able to turn the same or similar conclusion into a cup half-full approach. Although the evidence cannot support the authorship of the apostle Matthew with certitude, it remains a distinct possibility. But, of course, this has pretty much always been the case – just as any number of potential authors remain possible. And this is why I would’ve thought the best conclusion, based on the available evidence, is for an anonymous author. So what might this subtle shift in language really be about?

Les meir

Innlegget er skrive av ein Robert Myles (som eg ikkje kjenner noko til) på bloggen Auckland Theology, Biblical Studies, et al. Eg fann den via sist utgåve av Biblical Studies Carnival.

Tradisjonen som peiker på Matteus som forfattar, går tilbake til ein tekst frå ca 130 av biskop Papias i Hierapolis (dagens Pamukkale i Tyrkia). Han opplyser at Matteus skreiv ned Jesu ord og gjerningar på hebraisk. Papias sitt skrift finst ikkje i original, men er gjengjeve i Eusebius si kyrkjehistorie (III.39).

Sjå også det tidlegare bloggnotatet Evangelisten Matteus.