Framheva

Bli med til Hellas i Paulus fotspor 10/2024

Det romerske torget (forum) i Filippi i Hellas, omtalt i Bibelen i Apg 16,16-24

Nå kan eg invitera til tur i Paulus fotspor i Hellas 11.-20. oktober 2024. Her vil det bli mange fine opplevingar knytt til bibelske stadar, gresk-ortodoks klostertradisjon, klassisk gresk historie og flott natur! Og deretter nokre avslappande dagar ved stranda i Tolo.

Undervegs skal me besøka Kavalla, Filippi, Thessaloniki, Vergina, Veria, Kalambaka / Meteora, Athen og Korint.

Inger og eg er reiseleiarar. Turen blir arrangert av Plussreiser som del av Vi over 60 sitt Reisegøy-konsept. Les meir på Plussreiser si side om turen: https://plussreiser.no/reiser/hellas-i-paulus-fotspor

Koptisk bibelmanuskript frå slutten av 300-talet, utstilt i Kairo 3/2024

AbramOnline skriv 13.03.2024 at eit svært gamalt bibelsk manuskript nå er utstilt etter restaurering på det koptiske museet i Kairo. Det dreier seg om eit eksemplar av Salmane frå slutten av 300-talet. Følg lenka, sjå bilde og les saka:

After undergoing a meticulous five-year restoration, the Coptic Museum in Old Cairo has re-exhibited its most treasured artefact – the oldest complete Coptic Psalter ever discovered

(via PaleoJudaica)

Spor av det eldste monumentet over Jesu grav? Pressemelding 12/2023

The Edicule. Frå Gravkyrkja i Jerusalem. Foto: Arne Berge påsken 2023

Arkeologar som arbeider i Gravkyrkja i Jerusalem, meiner dei kan ha gjort funn knytt til det første kristne gravmonumentet på staden!

Det dreier seg om eit sirkulært steingolv av marmor frå 300-talet. Dette var truleg base for eit lite kapell eller ei anna form for heilagdom (sacellum). Det ser ut for at steingolvet var omgitt av ein søylegang (deambulatory).

Det arkeologiske arbeidet i kyrkja som blei gjort i 2023, er svært viktig, og så vidt eg forstår bare begynnelsen på eit langvarig og omfattande arbeid. Nå vil det bli forska på funna i lang tid framover. Eg ser fram til å følga det som vil bli publisert frå prosjektet. Forskingsarbeidet vil gje ny kunnskap om historia til denne staden som er så sterkt knytt til Jesu død og oppstode.

Eg har tidlegare skrive om prosjektet, men oppdaga først nå at det var kome enda ei pressemelding om saka, publisert 21.12.2023 (via Jerusalem Tracker #6). For å setja det arkeologiske arbeidet i samanheng med det ein kan sjå i kyrkja i dag, hentar eg fram litt frå det forrige notatet, om kapellet The Edicule:

Ordet har latinsk bakgrunn og betyr ein liten heilagdom. I denne samanhengen blir det brukt spesifikt om bygningen, me kan også seia kapellet, som står inne i Gravkyrkja på staden der Jesu grav skal ha lagt, midt under den største kuppelen. Bygningen har vore øydelagt og bygd opp på nytt fleire gonger. Dagens Edicule er bygd opp etter den øydeleggande brannen i Gravkyrkja i 1808. (Les meir)

Her er dei aktuelle avsnitta i pressemeldinga om saka:

Under the present aedicule, a circular marble base was found, made of re-used Roman pieces, defining an area of 6 m in diameter, which can be attributed to the first monumentalisation of the venerated tomb. The base belongs to a sacellum with a circular base and a forecourt with three steps to the east. The forepart had a north-south liturgical enclosure, the bases of which were found in the present-day Chapel of the Angel; immediately to the east of this enclosure, in the centre of the tomb entrance, must have been a small cippus-shaped mensa.

The monument must have been surrounded by a series of 12 supports, probably columns, defining a deambulatory of about 3 m. In front of the monument ran a colonnade with a north-south orientation, of which the stylobate was found. The presence of a water collection channel along the entire marble base suggests that this first monumentalisation was open-air.

At the end of the 4th century, this arrangement changed with the completion of the construction of the Rotunda. The chronology is given by the coin deposit found in 2022 in the floor preparation of the Rotunda, the later coins of which are from the third to the fourth century. The presence of the Rotunda involves the defunctionalisation of the colonnade around the Aedicule and the stylobate in front of it, on which the new floor preparation is laid. The interior of the Aedicule and the area between them and the entrance is also renovated and paved.

Utdrag av pressemelding 21.12.2023 gjengitt her: Update on the archaeological excavation work at the Holy Sepulchre complex in Jerusalem.

Anno Domini 2024

Eg ønskjer lesarane av bloggen eit godt nytt år!

Nyttårsdagen er Jesu namnedag. Bakgrunnen for dette er at 1. januar er åttande juledag og at Jesus blei omskoren og fekk namnet sitt den åttande dagen etter fødselen. Dette minner oss igjen om at Jesus var ein jødisk gut i ein jødisk familie, og at han vaks opp i ein kultur som følgde det som var fastsett i Den hebraiske bibelen (Det gamle testamentet).

Då åtte dagar var gått og han skulle omskjerast, kalla dei han Jesus. Det var det namnet engelen hadde gjeve han før han var komen i mors liv. (Luk 2,21)

Namnet Jesus er ei gresk form av det hebraiske namnet Yeshua (Jesjua) som betyr Herren frelser.

Både Lukas og Matteus skriv i sine evangelium om at engelen kunngjorde namnet før han var født. Lukas fortel frå Maria sin synsvinkel og skriv slik:

Men engelen sa til henne:
Ver ikkje redd, Maria! For du har funne nåde hos Gud.
Høyr! Du skal bli med barn og få ein son,
og du skal gje han namnet Jesus. (Luk 1,30-31)

Luk 1,30-31

Matteus fortel frå Josef sin synsvinkel og skriv slik:

Josef, Davids son! Ver ikkje redd å ta Maria heim til deg som kona di. For barnet som er avla i henne, er av Den heilage ande. Ho skal føda ein son, og du skal gje han namnet Jesus, for han skal frelsa folket sitt frå syndene deira.

Matt 1,20-21

I Israel blir Jesus i dag dessverre ofte omtalt som Yeshu, ei kortform av ei forbanning. Messianske jødar er derfor svært opptatt av å spreia informasjon om at han heiter Yeshua, eit namn som set han i den rette samanhengen.

Vil du lesa meir bakgrunnen for Jesu namn og om koss dette har blitt forstått, kan du for eksempel lesa ein fersk gjennomgang av teksten på Prekenverkstedet til Israelsmisjonen.

Forresten: Anno Domini (AD) er latin og betyr «Herrens år».

Arnes adventsblogg

Stjerna i Fødselskyrkja, Betlehem. Foto: Arne Berge 2005

Adventsblogg om historie, geografi og tradisjon knytt til bibelstoffet om Jesu fødsel. Bloggnotata frå 2019 er relativt tidlause. Eg deler derfor oversikta også i denne adventstida.

Samklang – om bruk av GT i forkynninga i kyrkja

November 2023: Denne nye ressursboka vil stimulera til bruk av tekstar frå Det gamle testamentet i gudstenestene i Den norske kyrkja. Eg har skrive ein av tekstrefleksjonane, – om profetien i Jesaia 9 med tanke på forkynninga på julaftan. Nå ser eg fram til å lesa resten av boka!

Samklang vil vera interessant både for dei som forbereder forkynninga og for dei som ønsker å vera forberedde deltakarar i gudstenestene. Her er forlaget sin omtale av boka:

I gudstjenesten klinger ulike tekster sammen og speiler i stor grad menighetens levde liv. Tekstene som er hentet fra Det gamle testamentet, kan oppleves som fremmede eller vanskelige, men de kan også åpne og utvide. Denne boken bidrar til prekenforberedelsen ved å vise hvordan man kan lese og bruke gammeltestamentlige tekster i kirken. Den kan også egne seg som fordypning for studenter og andre interesserte bibellesere. Boken har både faglige artikler og tekstrefleksjoner som løfter opp tekstenes historie og gir eksempler på hvordan de kan gjøres relevante i vår tid.

Det blir boklansering i Oslo 27.11.2023. Kjøp boka i ein bokhandel nær deg, eller direkte frå Verbum forlag.

Presteforeninga har utarbeidd studieopplegg for lokallag som vil arbeida med bruk av GT i forkynninga.

Om å oppdaga Hebrearbrevet på nytt

Den siste tida har eg lese ein del i Hebrearbrevet, – og eg har også lese ein del om det bibelske brevet. Eg har på ein måte «oppdaga» skriftet på nytt. Grunnen til at eg har vore så fokusert på dette, er at eg har deltatt på ein serie bibelkveldar om Hebrearbrevet, arrangert av Bryne kyrkjelyd.

Hebrearbrevet er eit viktig skrift i Det nye testamentet, ikkje minst fordi det har ei gjennomarbeidd og spesiell undervising om kven Jesus er. Den anonyme forfattaren legg vekt på at Jesus er den store øvstepresten, eit uttrykk som ikkje er nytta på same måten andre stadar i NT.

Eg har, heilt frå eg begynte å lesa i Bibelen, hatt ein del favorittvers i Hebrearbrevet. Det kan eg sjå av kva eg har merka med understreking i ulike bibelutgåver eg har brukt gjennom livet. 

Dessutan: Eg veit eg fleire gonger har brukt avsnitt frå brevet i forkynninga mi som prest, ikkje minst i gravferder. Dette gjeld tekstar som Hebr 4,14-16 og 12,1-3. I det siste av desse avsnitta blir Jesus kalla trua sin opphavsmann og fullendar. Det syns eg er eit fint uttrykk. 

Hebrearbrevet inneheld også andre formuleringar som eg syns er særleg viktige og presise, som denne: 

Jesus Kristus er i går og i dag den same, ja, til evig tid. 

Hebr 13,8

Likevel er ikkje Hebrearbrevet det som har fått mest merksemd og tid når eg har lese i Bibelen. Eg trur faktisk heller ikkje brevet fekk noko særleg fokus den gongen eg var teologistudent. Det var derfor interessant å bli utfordra til å lesa brevet meir grundig nå.

I går kveld avslutta me serien med bibelkveldar. Eg opplever at det har vore lærerikt både å forbereda eiga undervisning og å lytta til andre sine foredrag. Tekstar frå Hebrearbrevet vil nok derfor dukka opp i forkynninga mi og kanskje også her på bloggen i tida som kjem.

Sjå programmet for bibelkveldane her.

Himmelriket er deira

Notat til bibeltekstane på Allehelgensdag / Helgemessesøndag

Varhaug gamle kyrkjegard. Foto: Arne Berge 2008

To tradisjonar møter kvarandre på denne dagen. Det dreier seg om sterke tradisjonar omkring å minnast dei døde (i trua) og å heidra alle dei helgenar som ikkje har ein eigen minnedag. Vår kristne tru knyter fortid, nåtid og framtid saman, i trua på det evige liv.

Leseteksten frå Jesaia (Jes 49,8-10) er trøystefulle ord til Israelsfolket om heimkomsten frå fangenskapet i Babel. Teksten gir håp for framtida, her er gode ord om frelse, nåde og miskunn.

For han som viser miskunn, skal føra dei
          og leia dei til kjelder med vatn.

Frå Jes 49. bibel.no

Leseteksten frå Johannes Openberring (Op 7,9-17) er den mektige skildringa av «den store kvite flokken». Dette er eit syn av alle dei frelste som er samla framfor Lammet (Jesus), dei som har kome ut av «den store trengsla».

9 Deretter såg eg ein flokk så stor at ingen kunne telja han, av alle folkeslag og ætter, av alle folk og tungemål. Dei stod framfor trona og Lammet, kledde i kvite klede, med palmegreiner i hendene. 10 Og dei ropa med høg røyst:
          Sigeren kjem frå vår Gud,
          han som sit på trona, og frå Lammet. 
11 Alle englane stod rundt trona og dei eldste og dei fire skapningane. Dei kasta seg ned framfor trona med andletet mot jorda og tilbad Gud12 og sa:
          Amen.
          All lov og pris og visdom,
          takk og ære, makt og velde
          høyrer vår Gud til i all æve.
          Amen. 

Frå Op 7. bibel.no

Preiketeksten frå Matteus (Matt 5,1-12) er poetiske formuleringar frå Jesus om Guds frelsesgåver og kven som mottar dei. Orda innleier det me kallar Bergpreika og har ein parallell i Slettepreika i Luk 6,20-23, der det også er tilsvarande negative utsegn, såkalla ve-rop.

  3 «Sæle dei som er fattige i ånda,
          himmelriket er deira.
          
    4 Sæle dei som sørgjer,
          dei skal bli trøysta.

Frå Matt 5. bibel.no

Salig

Det greske ordet makarios blir på norsk omsett med salig eller sæl. Det hebraiske ordet er asjre. Eg brukar salig på nynorsk, slik ordboka opnar for, sjølv om den nynorske bibelomsetjinga tradisjonelt brukar sæl. Ordet bør forklarast, anten ein brukar det eine eller andre norske ordet, for eksempel som ei høg grad av lukke eller ei inderleg glede. Hans Kvalbein skriv at saligprisingane best kan forstås som ein gratulasjons-formel som gratulerer eit menneske med dets lukke i nåtid eller framtid.

Det er åtte saligprisingar, men den åttande om forfølging blir bygd ut slik at ein også kan tala om ni saligprisingar. Dei handlar ikkje om åtte ulike grupper menneske som får kvar si løn, men om éi gruppe: Jesu disiplar i verda. Jesus teiknar med ulik pensel og ser desse disiplane frå ulike kantar. Saligprisingane betyr ikkje: «Salige er dei som gjer X for dei vil motta Y». Me kan heller seia det slik: «Lukkeleg er dottera til bonden Braut, for ho skal arva garden hans.» Ho er allereie den lukkelege dottera hans. Ho arbeider ikkje for å få arva garden. Ein dag skal garden bli hennar. Ho sjølv og alle rundt henne veit dette, og dei veit at dette er sentralt i hennar trygge og lukkelege liv på garden. (fritt etter eit eksempel hos Kenneth E. Bailey).

Saligprisingane er full av teologisk interessante ord og uttrykk, og det er mange tilvisingar til tekstar i GT. Ein forkynnar vil måtta gjera eit utval. Eg vil i det følgjande legga seia litt meir om dei to første saligprisingane.

Fattig i ånda

Det greske ordet for «fattig» tilsvarar hebraiske ordet ani, som har ei vidare tyding enn vårt ord «fattig». Tydinga går meir i retning svak eller hjelpelaus. Det kan både brukast om den som er avhengig av andre menneske si hjelp og om eit bedande menneske sitt forhold til Gud. «Du, hjelpeløses hjelper, bli hos meg» (Norsk Salmebok 818). Aktuell GT-bakgrunn er bl.a. Jes 61,1 og 66,2.

Bibelselskapet omskreiv i 1978 uttrykket med å vera fattig i seg sjølv, ei god omskriving (men likevel ei omskriving). Dei fattige i ånda er dei som innser og innrømmer at dei ikkje fortener Guds gåver, men som likevel opnar hendene og tar imot desse gåvene gratis.

Sorg og trøyst

Trøyst er i GT eit uttrykk for Guds frelse, jfr Jes 40,1. Sjå og Jes 51,12 og 60,2. Løftet om Guds trøyst er grunnlaget for at me kan trøysta kvarandre og gje kvarandre håp og trøyst i dette livet.

Ein annan innfallsvinkel til orda om sorg og trøyst, finn me hos Bailey som i ein kommentar til Matt 5,4 tar utgangspunkt i Forkynnaren 7,2-4. Han skriv her vakkert om velsigninga ein kan kjenna ved å delta i eit minnesamvær over ein som er død:

For decades I have pondered these words, wondering what they meant. I still ponder them. Recently I attended the funeral of a dear friend and companion along the pilgrim way. A number of people who knew the departed saint told stories of how he had encouraged and influenced them. As they spoke, and as we remembered his life, the atmosphere among the mourners began to soar in a majestic way. There was an open mike where friends could give their unscheduled witnesses to remembered courage, faith, loyalty, love and vision. Yes, there were tears and some laughter, but all of us heard the great bells of faith ringing in our minds and hearts, and in a strange, indescribable way, there “the heart was made glad … in the house of mourning,” as the Beatitude took on fresh meaning.

Kenneth E. Bailey: Jesus Through Middle Eastern Eyes. SPCK, London 2008. Side 71

Kva er ein helgen?

Ein enkel måte å bruka ordet på, er å seia at ein helgen er ein som har vore og er forbilde for meg i trua på Jesus Kristus. Det kan vera ein i familien (2 Tim 1,5), ein leiar (Hebr 13,7) eller bibelske personar (Hebr 12,1). Kven er dine forbilde? Kven har betydd noko for deg? Her kan me også ta med tanken på at me sjølve er forbilde i trua!

Eit samfunn av dei heilage

Georg S. Geil skriv i ei preike til denne teksten og dagen:

Allehelgens dag er de levendes dag. Der er noget, vi i byerne har mistet. På landet går vi til kirke gennem Guds-ageren, kirkegården, haven hvor de ligger, dem vi holdt av. Vi går ind i det hus, hvor nogle af dem hentede hele deres livs mening og trøst. Og inde i huset siger vi: ”Vi tror på de helliges samfund!” Rent sprogligt betyder det gamle udtryk, communio sanctorum, tre ting: 1: fællesskabet af de hellige, d.v.s. fællesskabet af de vanhellige, der tilhører Ham, den ene Hellige. 2: fællesskabet om det hellige, om noget der er foræret os udefra. Og hvor meget de gamle der tænkte på nadveren, ligger i den sidste betydning: 3: fællesskabet med de hellige, d.v.s. med de mennesker af hans, der ikke er mer. Men de er ikke blevet til ingenting. Vi siger, de var – Gud siger, de er. Ved nadveren bliver vi sat til bords ved det samme bord som de, vi ved den synlige bordende, de etsteds oppe ad bordsiden, længere indover. Men bordet er det samme.

Georg S. Geil: Befrielse. Århus 1978. Side 142

Vår kristne tru knyter fortid, nåtid og framtid saman, i trua på det evige liv.

Først skrive til Den Norske Israelsmisjon sitt Prekenverksted i 2017. Lett bearbeidd og lagt ut her på bloggen i 2023.

Nytt og svært gamalt papyrus med ord frå Jesus!

Eg syns det er interessant å lesa om dei eldste manuskripta til Det nye testamentet. I teologisk samanheng er dette ein del av det fagfeltet som blir kalla teksthistorie. Eg er på ingen måte spesialist i dette. Men altså: eg syns det er interessant, vil gjerne ha ei viss oversikt og prøver å følga med når det skjer noko nytt.

Den siste månaden har det verkeleg kome ei spennande nyheit! Eit fragment av eit gamalt manuskript med ord frå Jesus blei publisert i ein vitskapleg skriftserie i slutten av august 2023. Det er eit papyrus-fragment som skal vera frå slutten av 2. hundreår eller byrjinga av 3. hundreår. Uansett er ei datering til 100-talet eller 200-talet så tidleg at det vekker oppsikt.

Fragmentet kjem frå eit stort funn av gamle manuskript på papyrus i Oxyrhynkhos i Egypt. Funnet blei gjort for over hundre år sidan, men var så omfattande at forskarar framleis arbeider med å dokumentera og publisera det som blei funne. Akkurat dette fragmentet har fått namnet P.Oxy. 5575. Innhaldet korresponderer med tekstar frå Matteus og Lukas i NT, og frå det apokryfe Thomasevangeliet.

Det finst sjølvsagt mange fagbøker om nytestamentleg teksthistorie. Men det er også populærfagleg stoff om temaet på norsk. Dersom du er interessert i å lesa om funn av tidlege kristne manuskript og om historia fram mot vårt NT, vil eg spesielt anbefala Hans Johan Sagrusten si bok Det store puslespillet frå 2014, og oppfølgingsboka Det store puslespelet II som kom i 2016. I den første boka skriv han om funnet i Oxyrhynkhos på ein engasjerande måte (side 73 ff). Men han kunne sjølvsagt ikkje då skriva om fragmentet som blei publisert først nå nyleg.

Når det gjeld dette nye fragmentet vil eg anbefala ein nøktern artikkel av Michael W. Holmes. Han meiner at det er unikt og eit av dei aller eldste vitne til tidlege kristne dokument. Han har også med bilde og ei engelsk omsetjing av teksten på fragmentet.

What´s the Big Deal about a New Papyrus with sayings of Jesus?

A second-century date for a new Greek fragment with gospel material makes it unique among papyri.

Michael W. Holmes på textandcanon.org

Elles: Utgivinga fekk raskt mykje merksemd på grunn av The Daily Beast samtidig la ut den omfattande og noko meir sensasjonsprega artikkelen Scholars Publish New Papyrus With Early Sayings of Jesus.

Og til slutt: Her er boka med publiseringa av P.Oxy. 5575.

Fin takdekorasjon frå herodiansk tid funne nær tempelplassen

Kanskje var dette del av takdekorasjonen i eit rom på tempelplassen på Jesu tid? Den rikt utsmykka steinen med blomedekor kjem i alle høve frå tidleg-romersk tid og den blei nyleg funnen i dei arkeologiske utgravingane i Ofel, like sør for tempelplassen. Der hadde den seinare vore brukt på ny i ein annan bygning. Gjenbruk er ein vanleg ting, også i denne samanhengen.

Her er Jerusalem Ophel Excavation sin omtale på YouTube:

This amazing discovery was made on one of the final days of excavation while removing a Byzantine wall. The ornate carvings include four separate rosettes, which is a well-known motif from the Herodian period, particularly on the Ophel. Originally, this ceiling panel would likely have adorned the ceiling or lintel of a small room in an important structure. According to dig codirector Dr. Orit Peleg-Barkat, one of the world’s foremost experts on Second Temple Period architecture, this Ophel ceiling panel is the most impressive ever discovered in Jerusalem.

Ofel er namnet på området like sør for tempelplassen. Filmen inneheld fine oversiktsbilde over den arkeologiske parken, og over viktige delar av tempelplassen. Ofel er ein gamal bydel i Jerusalem som er nemnt nokre stadar i Bibelen, f eks i denne teksten om kong Manasse på 600-talet f. Kr.

Etter dette bygde han ein ytre mur om Davidsbyen, vestafor Gihon, i dalen, fram til Fiskeporten og rundt Ofel, og han gjorde muren svært høg. 

2 Krøn 33,14

(via BiblePlaces Blog)

Arkeologisk arbeid ved Jesu grav i Gravkyrkja sommaren 2023

Denne sommaren har det vore restaureringsarbeid i Gravkyrkja i Jerusalem, i rotundaen rundt Jesu grav. Det er veldig bra at den viktige kyrkja blir grundig undersøkt og at arbeidet blir gjort av arkeologar som dokumenterer det dei finn.

Eg var i kyrkja tysdag 4. juli og fekk då sjå arbeidet på nært hald. Etter at eg kom heim, har eg lese to pressemeldingar som er sendt ut frå den katolske kyrkja om arbeidet. Det eg først og fremst legg merke til, er at ein gjer funn som kan knytast til den første kyrkja på staden.

Denne kyrkja blei bygd under keisar Konstantin i åra frå 326. Kyrkja blei innvigd i 335, men den sirkulære delen rundt sjølve grava blei gjort ferdig seinare, i følge Jerome Murphy-O´Connor ein gong før 384. Nå har ein blant anna funne delar av steingolvet frå 300-talet. Under steinane er det funne mynt frå keisar Valens si regjeringstid (364-378).

For å forstå det følgjande må ein kjenna ordet The Aedicule / The Edicule. Ordet har latinsk bakgrunn og betyr ein liten heilagdom. I denne samanhengen blir det brukt spesifikt om bygningen, me kan også seia kapellet, som står inne i Gravkyrkja på staden der Jesu grav skal ha lagt, midt under den største kuppelen. Bygningen har vore øydelagt og bygd opp på nytt fleire gonger. Dagens Edicule er bygd opp etter den øydeleggande brannen i Gravkyrkja i 1808.

Bildet over dette notatet tok eg tidlegare i år. Nå i sommar var det altså restaureringsarbeid her og ikkje mogleg å koma så nær The Edicule.

Her er eit utdrag frå pressemeldinga datert 07.07.2023:

The excavation revealed the early Christian layout of the Aedicule, which was accessed via two white marble steps (Fig. 3). In front of it, a floor of lithic slabs extended, traces of which were found in the preparation mortar. Their measurements and course can be reconstructed. This floor continued for approximately 6 meters eastwards, until it joined a plane of large, well-smoothed white lithic blocks, arranged in a north-south direction (Fig. 4). This arrangement represents the final appearance of the Rotunda at the end of the 4th century, as is dated by the coin hoard found underneath the lithic slab floor preparation. It has the coins of the emperor Valens (364-378) as its last issues.

Sections of masonry were discovered. They date back to before the end of the 4th century and it confirms the presence of forms of organisation of the Rotunda during the course of the century. They have still to be reconstructed in their entirety.

Her kan ein lesa heile pressemeldingane:

Pressemelding 7. juli 2023: Communiqué on excavation work in the area in front of the Aedicule of the Holy Sepulchre

Pressemelding 10. juni 2023: Report on the archaeological excavation work in the Basilica of the Holy Sepulchre

Oppdatering: The Times of Israel skriv 9. august 2023 om saka, og har med ganske mykje interessant historisk stoff om kyrkja: Round-the-clock excavations at Church of Holy Sepulchre yield historical treasures.

Jerusalem. Turminne frå Berge og Vassbø 2023, del 4

Familietur til Israel og dei palestinske områda

Vestmuren. Foto: Arne Berge 2023

Jerusalem er ein veldig interessant by å besøka. Gruppa vår avslutta sommarturen med eit opphald her. Byen blir rekna som ein heilag by innan jødedomen, kristendomen og islam.

Bildet over viser Vestmuren (Klagemuren), som er ein jødisk heilagstad. Det er den delen som ligg til venstre for gangbrua opp til tempelplassen, som fungerer som ein friluftssynagoge. Her gjekk me heilt inn til muren, samtidig som me opplevde høglydt jødisk bøneliv på nært hald.

Den ortodokse jødedomen er mykje meir synleg i bybildet i Jerusalem enn det me opplevde tidlegare på turen. Det neste bildet viser ein ortodoks familie på veg inn i Gamlebyen, like utanfor Jaffaporten. Ved muren står ei vogn der det er sal av brød krydra med zaatar.

Ved Jaffaporten i Jerusalem. Foto: Arne Berge 2023

Gamlebyen var også eit mål for oss. Me gjekk til delar av Via Dolorosa. Og me besøkte sjølvsagt Gravkyrkja, som truleg er bygd over Golgata og Jesu grav. Golgataklippa er bygd inn i sjølve bygningsstrukturen, slik at me går ei bratt trapp opp til kapella som ligg der.

Bogen mellom det latinske og det greske kapellet på Golgata. Foto: Arne Berge 2023

Den delen av kyrkja som ligg rundt Jesu grav var prega av restaurering av golvet og dermed av arkeologisk arbeid då me var der. Det er interessant å sjå at kyrkja, som har ei lang og komplisert historie, nå blir grundig undersøkt og dokumentert. Men det gir sjølvsagt ei noko redusert oppleving å koma ein slik stad akkurat når den er ein arbeidsplass.

Det å koma til Gamlebyen i Jerusalem, er også å oppleva tronge og travle marknadsgater. Me konsentrerte oss om Muristan, eit område i det kristne kvarteret, like ved Gravkyrkja. Her hadde me lunsj og her fekk dei som ønska det, handla.

Me hadde også tilbod om seine kveldsturar etter middag på hotellet, for å oppleva folkelivet i byen på kveldstid. Ein kveld gjekk me i det arabiske Aust-Jerusalem, i Nablus Road og ved Damaskusporten, og langs bymuren opp til plassen som skil dei austre og vestre delane av byen. Ein annan kveld gjekk me i sentrum av det jødiske Vest-Jerusalem, i gågatene Ben Yehuda og Jaffa Street. Det var to veldig forskjellige kveldsturar som på ein interessant måte viser kor mangfaldig Jerusalem er.

Det store minnesenteret og museet over Holocaust var også eit viktig mål på turen. Staden gir mange sterke inntrykk. Eg tar med eit lite avsnitt frå ein artikkel eg har tatt vare på frå Stavanger Aftenblad.

Vil du prøve å forstå jødene og Israel – og menneskeheten – bør du dra til Yad Vashem. Mange har vært i Auschwitz og Birkenau eller andre tidligere konsentrasjonsleirer og forsøkt å ta tragedien inn over seg. Du slås til marken av ondskapens omfang og grundighet, men hvor lett er det til å trekke trådene til i dag? Yad Vashem gjør det. Derfor er det jødenes og Israels viktigste minnesmerke.

Harald Maaland i Stavanger Aftenblad 27.01.2006

Det er aldersgrense på 10 år i Yad Vashem. Me hadde derfor eit alternativt opplegg med tur til den bibelske zoologiske hagen for dei yngste deltakarane. Her hadde ei gruppe av barna saman med nokre tenåringar og foreldre ein kjekk tur der dei fekk sjå mange spanande dyr, som elefant, nashorn, krokodille og aper. Ja, Jerusalem byr på så mangt!

Frå Biblical Zoo, Jerusalem. Foto: Inger Bakke Berge 2023

Ein morgon var me oppe på Mount Scopus og såg den flotte utsikta over Jerusalem. Her er det mogleg å sjå samanhengen mellom Oljeberget, Kedrondalen og byen, og dette gir eit interessant perspektiv til mange bibeltekstar knytt til Jesu opphald i Jerusalem.

Me besøkte også Getsemanehagen ved foten av Oljeberget. Her hadde me ei andaktssamling i den «private» hagen.

Herren velsigne deg og vare deg. Foto: Inger Bakke Berge 2023

Etterpå gjekk me inn hagen med dei store og spesielt gamle oliventrea, og vidare inn i den store Alle Nasjonars kyrkje. Denne kyrkja blir også kalla Basilica of the Agony (smerte). Framfor altaret er det ein stor flat stein som etter tradisjonen er staden for Jesu bønekamp.

Eg sluttar denne serien med notat frå sommarturen til Israel og dei palestinske områda her i Getsemane. Samtidig minner eg om orda i Salme 122, som er ein salme som i gamal tid spesielt blei brukt under reisene til Jerusalem i samband med dei store høgtidene. Salmen set ord på gleda over å koma til denne staden, og inneheld samtidig ei viktig oppfordring til bøn. Les gjerne heile denne teksten i Bibelen din!

Ein song til festreisene. Av David.
        
          Eg vart glad då dei sa til meg:
          «Vi vil gå til Herrens hus.»
          
     2 Føtene våre står
          i portane dine, Jerusalem.

(…)

    6 Bed om fred for Jerusalem!
          Må dei som elskar deg, leva trygt!
          
     7 Må fred råda innanfor dine vollar,
          tryggleik i dine borger!
          
     8 For mine brør og vener skuld
          vil eg seia: «Fred over deg!»

Salme 122, bibelen.no

Les heile serien om turen:

Jordandalen, Judaørkenen og Betlehem. Turminne frå Berge og Vassbø 2023, del 3

Familietur til Israel og dei palestinske områda

Dødehavet sett frå Masada. Foto: Arne Berge 2023

Ekstrem natur, interessante stadar og spesielle opplevingar. Det er stikkord for notata frå turen ned gjennom Jordandalen til Dødehavet og vidare gjennom Judaørkenen. I denne samanhengen er det også naturleg å ta med besøket i Jesu fødeby Betlehem, som ligg i utkanten av Judaørkenen.

Mens me ennå var i det frodige landskapet sør for Gennesaretsjøen, stoppa me ved dei varme kjeldene i Sachne ved Beit Shean. Her er vatnet 27 gradar året rundt. Nå om sommaren kjennest det faktisk godt og avkjølande. I parken rundt bassenga og fossane er det mogleg å finna skugge, og dette er derfor ein populær stad for bading og avslapning, ikkje minst for den lokale befolkninga.

Varme kjelder i Sachne / nasjonalparken Gan Hashlosha. Foto: Arne Berge 2023

Reisa vidare nedover Jordandalen følger Jordanelva, og sør for Beit Shean køyrde me inn på den palestinske Vestbreidda. Me stoppa ved Qasr al-Yehud og gjekk heilt ned til elva. Her blei Jesus døypt av Døyparen Johannes, – det er i alle fall her gamle tradisjonar seier at det skjedde.

Folk frå heile verda kjem til Qasr al-Yehud, Jesu dåpsplass. Foto: Arne Berge 2023

Me brukte besøket ved dåpsplassen til å minna kvarandre om vår eigen dåp. Etter at me hadde lese om Jesu dåp og vår dåp, kunne dei som ville koma fram til Eva og meg som stod ute i elva. Me tok vatn frå elva og teikna dei som kom fram med eit kors av vatn på handa. Samtidig sa me: Eg teiknar deg med det heilage korsmerket, for at du skal huska at du er døypt og tilhøyrer den korsfesta og oppstadne Jesus Kristus.

Dette var det me hadde planlagt å gjera på staden. Men det skjedde meir her! I det me var ferdige med dåpspåminninga, kom to damer med ein gamal mann i rullestol. Den eine dama, som var ortodoks nonne, bad om hjelp til å løfta mannen ut i elva. Og fem sterke mannfolk (vaksne og tenåringar) frå gruppa vår blei dermed med som hjelparar då mannen blei døypt! Etter dåpen fekk me vita at han var 90 år og kom frå Ukraina.

Dåp i Jordanelva. Foto: Arne Berge 2023

Det var nonna som døypte han ved å ausa vatn tre gonger over hovudet. Ho kalla han Abba. Kanskje var han faren hennar? Eller kanskje det var ei respektfull form for tiltale til den gamle? Gruppa vår blei kyrkjelyden som stod rundt og skapte fellesskap rundt dåpshandlinga. Me stod der i undring og respekt for det som skjedde. Då me gjekk opp frå elva etter dåpen, song me. Laudate omnes gentes, laudate Dominum. Syng lovsong heile jorda, syng lovsong for vår Gud. «Eg sluttar aldri å forundra meg over det spesielle som skjer, dei flotte opplevingane me får utan at dei er planlagde.» Omtrent slik ordla ei i reisefølget seg seinare på turen, då det blei snakka om denne dåpen.

Jordanelva er i dag langt frå imponerande, men den er viktig og har stor symbolkraft (les meir). Den inneheld visstnok nå bare 2 % av vassmengda som var der så seint som på 1950-talet. Og vatnet i elva er i dag dessverre brunt av forureining. Kanskje denne økologiske situasjonen er noko Israel, Palestina og Jordan ein gong i framtida kan gjera noko med i eit felles prosjekt? Ja, av og til drøymer eg slik!

Her er eit gamalt bilde som viser elva i 1894, då det var mykje meir vatn:

Jordanelva i 1894. The New York Public Library

Etter sterke opplevingar ved dåpsplassen køyrde me vidare til Dødehavet. Innsjøen ligg meir enn 400 muh, og er den lågaste staden på jorda. Me hadde lunsj i Qumran, der Dødehavsrullane blei funne. Overnatting hadde me i Ein Bokek i sørenden av sjøen. Der var me tilbake i Israel etter reisa gjennom Vestbreidda. Ein Bokek har fine strender og dermed var det freistande å bada i det spesielle vatnet. Eit bad i Dødehavet er ei underleg oppleving. Vatnet er mineralrikt og det inneheld meir enn 30 % salt. Nokre syns det er heilt fantastisk å bada der, andre vil helst opp på landjorda etter kort tid i vatnet!

Neste dag drog me til Masada, den mektige fjellborga som kong Herodes bygde. Staden er berømt for kampen dei jødiske opprørarane kjempa mot romarane etter at Jerusalem hadde falle i år 70. Bildet i starten av dette notatet viser den storslåtte utsikta frå Masada. Firkanten me ser nede i ørkenen er arkeologiske restar etter éin av dei romerske militærleirane under beleiringa av borga. Me gjekk ned frå fjellet ved rampen som romarane brukte då dei erobra staden, og reiste vidare til beduinleiren Kfar Hadokdim. Og etter mottaking og lunsj hos beduinane, venta ein tur ut i ørkenen på kamel!

Kamelturen var flott, men på ettermiddagen fekk me ei krevjande oppleving. Airconditionen i bussen svikta på veg til Jerusalem, det var ca 35 grader ute og etter kvart var me midt i eit trafikk-kaos på veg inn i byen! Me køyrde med opne luker i taket og tok ekstra is- og bruspause. Situasjonen gjorde at me måtte snu litt på programmet og reisa direkte til hotellet, der me visste det var basseng! Heldigvis fekk sjåføren fiksa problemet til neste dag.

Den siste dagen på turen var me på dagstur frå Jerusalem til Betlehem. Det er ikkje langt, bare ca 10 km frå sentrum til sentrum. Jesu fødestad har naturleg nok ein heilt spesiell posisjon i vår kristne kulturkrets. På Jesu tid var dette ein liten jødisk landsby med ei stolt historie knytt til David og med profetiar som knytte Messias til staden. I dag er Betlehem ein palestinsk by på Vestbreidda, med blanda befolkning av kristne og muslimar.

Me reiste først til Hyrdemarkene. Her song englane det som har blitt utgangspunkt for lovsongen i kristne kyrkjer over heile verda: Gloria in excelsis Deo, ære vere Gud i det høgste. Me samla oss om juleevangeliet og song julesongar, sjølv om det var midt på sommaren. Det var tid for refleksjon omkring Jesu fødsel.

Hyrdemarkene utanfor Betlehem. Foto: Inger Bakke Berge 2023

Vidare reiste me opp til sentrum i Betlehem, der Fødselskyrkja ligg som eit stort kyrkje- og klosteranlegg. Det var heldigvis relativt lite folk der, og me kunne gå ned i Fødselgrotta under hovudaltaret i den gresk-ortodokse kyrkja. Her fann me sølvstjerna med innskrifta Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est (her blei Jesus Kristus født av jomfru Maria). Og her song me julesongen Mitt hjerte alltid vanker i Jesu føderom.

Mitt hjerte alltid vanker
i Jesu føderom,
der samles mine tanker
som i sin hovedsum.

Der er min lengsel hjemme,
der har min tro sin skatt;
jeg kan deg aldri glemme,
velsignet julenatt!

Tekst: Hans Adolph Brorson. Norsk salmebok nr 38, vers 1

Så gjekk vegen vidare til eit lite prangande lokale i utkanten av Betlehem. Der hadde me avtalt å besøka Immanuel Evangelical Church. Me møtte pastoren og eit par unge medarbeidarar. Dei hadde laga lunch. Og etter maten hadde pastoren ein utfordrande tale om visjonen deira og om å vera kristen på Vestbreidda i dag. Det gjorde sterkt inntrykk å høyra bodskapet hans og det var ikkje vanskeleg å ta imot oppfordringa til forbøn for den kristne minoriteten i dei palestinske områda.

Ved inngangen til Immanuel Evangelical Church i Betlehem. Foto: Arne Berge 2023

Les heile serien om turen:

Galilea og Gennesaretsjøen. Turminne frå Berge og Vassbø 2023, del 2

Familietur til Israel og dei palestinske områda

Frå Saligprisingsfjellet ved Gennesaretsjøen. Foto: Arne Berge 2023

Gruppa vår var tre dagar i Galilea. Me besøkte fleire av dei stadane der Jesus levde, stadar som er kjende frå Det nye testamentet. Dessutan hadde me flotte naturopplevingar i området rundt Gennesaretsjøen.

Først brukte me ein del tid i Nasaret. Her vaks Jesus opp, og her budde han det meste av livet sitt. Han var så knytt til staden at han seinare i livet, då han truleg var kjend i heile landet, blei kalla Jesus frå Nasaret.

På føremiddagen var me i Nazareth Village, ein park midt i byen. Der har evangeliske kristne på ein fin måte gjenskapt Nasaret på Jesu tid. Det blir tatt utgangspunkt i at arkeologar har funne restar etter jordbruk frå det første hundreåret på staden. Så har ein bygd vidare på dette og laga hus og verkstadar slik ein tenker seg dei kan ha vore på Jesu tid. Me fekk sjå vinpresse og olivenpresse, møta vevaren «Maria» og bygningsarbeidaren «Josef». Den lokale guiden utnytta mange bibeltekstar i guidinga, for ikkje å seia forkynninga si. Turen enda opp i synagogen, der me høyrde om Jesu besøk i synagogen i Nasaret. Etter dette hadde me «bibelsk lunsj», det vil seia kylling, linsesuppe, salat, krydderblanding og brød.

Etter dette reiste me til Bodskapskyrkja (eller Bebudelseskirken) som er bygd der tradisjonen seier at Maria fekk bodskapet om at ho skulle bli Jesu mor. Ordet blei menneske og tok bustad mellom oss, står det på latin på fronten av kyrkja. Inne er det ei stor samling bilde frå heile verda av Maria med Jesusbarnet. Det underlege er at Maria og Jesus blir teikna heilt forskjellig i ulike kulturar. Her er asiatiske, latinamerikanske, europeiske og afrikanske Maria’er og Jesusbarn. Me blir minna om at også me har våre Jesusbilde! Det var spesielt og fint å knela stille ned saman med barna og ungdomane rundt grotta under kyrkja, og tenka på dette at Jesus verkeleg blei ein av oss.

Slik kunne eg fortsatt! Kvar stad me besøkte, har si historie. Det er både dei bibelske tekstane, som me ofte las på staden, og dei ulike historiske laga av kultur og tradisjon som har forma stadane. Eg syns dette er veldig interessant, og håper å ha fått formidla noko av gleda ved dette til deltakarane på turen.

Det første synet av Gennesaretsjøen var spesielt. Me stoppa bussen på ein avkøyrsel i høgda over sjøen, og såg utover landskapet som er så sentralt i NT. Her hadde me ei kort samling knytt til det at Jesus flytta frå Nasaret til Kapernaum ved sjøen då han begynte si offentlege gjerning. Me snakka litt om sjøen og landskapet, og spørsmålet kom sjølvsagt: får me lov å bada i denne sjøen? Ja, heldigvis, me får faktisk det!

For oss kristne er området rundt Gennesaretsjøen sterkt knytt til Jesus. Nokre kallar den «søndagsskolesjøen». Men for den vanlege israelar, som ikkje har eit forhold til NT, er dette ein heilt vanleg sjø. Den er likevel uhyre viktig for landet, fordi ferskvatn er så viktig. Samtidig er landskapet rundt sjøen eit frodig og landleg område, der også israelarar reiser på ferie.

I Kapernaum ved Gennesaretsjøen. Foto: Inger Bakke Berge 2023

I dagane me var der, køyrde me rundt heile sjøen og me besøkte Kapernaum («Jesu eigen by»), Saligprisingsfjellet, Magdala og stranda ved Tabgha, der Jesus skal ha møtt disiplane etter oppstoda. Me las relevante bibeltekstar. Me såg på kyrkjer og natur, – og på restar etter tidlegare kulturar. Nokre stadar delte me oss opp, slik at dei yngste fekk ei tilpassa formidling og slapp å høyra om historie og arkeologi.

Slike stadar blir på ein måte bibeltekstane jordfesta! Kor var det for eksempel Jesus lærte folket om brødet frå himmelen, etter at han hadde metta fem tusen? Evangelisten Johannes fortel: «Dette sa han medan han underviste folket i synagogen i Kapernaum.» (Joh 6,59).

Me var også på båttur på sjøen. Her las me om då Jesus stilte stormen og då han gjekk på vatnet. Etterpå dansa me israelsk folkedans på dekket. Stemninga var ganske høg, kan me seia.

Ein dag var me oppe på Arbelfjellet, som ligg ca 400 meter over sjøen. Her hadde me både utsikt og oversikt over det bibelske landskapet. Me hadde også lagt inn fottur ned frå fjellet for dei som ønskte det. Me gjekk ned ein bratt stig og fekk sjå dei flotte Arbelklippene på nært hald. Dei fleste var med på turen, som tok ca halvannan time. Men nokre tenkte det var best å la vera å gjera slikt i det veldig varme veret.

På veg ned frå Arbelfjellet ved Gennesaretsjøen. Foto: Inger Bakke Berge 2023

Sjølv om me opplevde mykje desse dagane, passa me på å koma tilbake til Maagan Holiday Village, der me budde, tidleg på ettermiddagen. Her var det godt å vera, anten me ville bada eller finna skugge. Maagan er ein flott stad med grassletter, palmar og blomar. Det er låge rekkehus som me budde i, eit fint bassengområde og eigen strand i Gennesaretsjøen. Her var det rom for trening og bad før frukost, men på dette punktet må eg innrømma at eg melde pass! Her hadde me mørke og varme kveldar der barn og ungdom leika seg med fotball og annan aktivitet. Og seint på kvelden samla me oss på eit nes, med bølgeskvulp rundt oss og magisk belysning av området rundt sjøen. Galilea leverer!

Maagan Holiday Village ved Gennesaretsjøen. Foto: Arne Berge 2023

Les heile serien om turen:

Kor er bagasjen? Turminne frå Berge og Vassbø 2023, del 1

Familietur til Israel og dei palestinske områda

Stranda i Netanya. Foto: Arne Berge 2023

Eg har nyleg kome heim frå ti dagar på opplevingstur med ei super gruppe som fungerte veldig bra! Turen var ein familie- og vennetur der alle kjente mange frå før, men ingen kjente alle. Eg var reiseleiar saman med Inger, kona mi, og kollega Eva Vassbø. Det var Eva som hadde fått med seg folka på turen. Over halvparten av deltakarane var barn og unge i alderen 5-22 år, og dei fleste av desse var tenåringer. Totalt var me femti personar.

Turen begynte dårleg! Då me hadde kome oss gjennom passkontrollen i Tel Aviv, viste det seg at koffertane ikkje var blitt med på flyet frå Warszawa. Femti personar utan bagasje, og eit «lost & found»-system som var manuelt og treigt! Tre timar seinare kunne me omsider forlata bagasjehallen og setja oss på bussen til første stoppestad, Netanya. Men allereie denne første kvelden viste kvaliteten på gruppa seg. Humøret og forventingane var på plass, heile tida.

Me hadde heldigvis sett av heile den neste dagen til avslapning i badebyen Netanya ved Middelhavet. Dermed hadde me tid til å besøka eit handlesenter og gjera nødvendige innkjøp før me landa på stranda og fekk nyta sanden og havet. Slike gonger er det godt å ha gode ordningar i reiseforsikringa!

Ei lita gruppe i gruppa hadde planlagt å bruka også denne dagen til å suga inn historie og kultur. Dei hadde bede om ein ekstra dag med guide, og fekk ein flott tur til Akko og Cæsarea, litt lenger nord langs kysten. Trass i komplikasjonane gjennomførte dei dette etter ein rask visitt innom handlesenteret. Og jammen kom dei ikkje tilbake og fekk seg ein dukkert i Middelhavet, før me alle var samla til Bli-kjent-samling og middag.

Eg kjem tilbake til inntrykk frå resten av turen, men kan allereie nå seia at me hadde gode dagar saman i Galilea, Jordandalen, Judaørkenen og Jerusalem. Turen var på ein måte bibel- og trusopplæring for barn, ungdom og vaksne. Og me bada kvar dag, i Gennesaretsjøen og Dødehavet, i varme kjelder og i bassenga på hotella. Dessutan: Kvar gong eg er i det heilage landet, lærer eg noko nytt. Både om bibel- og kulturhistoria, og om det samansette samfunnet i landet i dag.

Bagasjen fekk me forresten levert på hotellet i Netanya, ca 22 timar forsinka. Heldigvis!

Gå i fred stod det på store oppslag på stranda, på hebraisk, engelsk og arabisk. Eit fint og bibelsk uttrykk å ta med seg på turen vidare frå Netanya.

Les heile serien om turen:

Vandring på Klosterøy

Utstein kloster og kulturmiljø. Foto: Arne Berge 2023

I går (10.05.2023) var eg med på ei vandring på historisk grunn på Utstein gard, med marinarkeolog Endre Elvestad som guide. Det blei ein fin kveld. Eg fekk lært meir om ein del av historia eg ikkje kan så mykje om. Og ikkje minst: eg fekk gå i dette flotte kulturlandskapet som normalt ikkje er ope for allmenn ferdsel. Dermed fekk eg også sett Utstein kloster på avstand frå ei for meg uvanleg retning. Eg syns klosteret og landskapet rundt er ein utruleg vakker stad.

Me fulgte ein gamal kjerreveg over øya, frå garden og klosteret til Bakkahodnet ut mot Matrafjorden. Der fekk me sjå eit område med ca 120 gravhaugar i strandkanten, truleg frå perioden 300-600 e. Kr. Dette gravfeltet er elles tilgjengeleg ved å gå Sorgenfrivegen som startar ved Utstein pilegrimsgard.

Me fekk også høyra om den underlege 150 meter lange labyrinten av stein som blei funnen på Bakkahodnet, ovanfor gravhaugane. Arkeologane kan ikkje seia sikkert kva dette har vore. Steinsetjinga er like gamal som gravhaugane, det er gjort funn der som er datert til ca 200-400, og den har truleg vore «en eller annen form for religiøs helligdom», som historikaren Eivind Heldaas Seland uttrykker det i boka Utstein kloster – og Klosterøys historie (Eldbjørg Haug, red). I denne boka er det teikning av labyrinten, og bilde frå den gong den var synleg i terrenget. I dag er den overgrodd.

Men som sagt, sjølve vandringa over Klosterøy var nok det viktigaste for meg denne kvelden. Normalt går eg frå pilegrimsgarden eller hotellet når eg skal til klosteret, og dette er ein liten tur eg liker godt, på smal bilveg i strandkanten. Men denne kvelden fekk me gå gjennom innmarka på Utstein gard, der det til og med var mange sauer og lam på beite. Me fekk sett klosteret frå høgda. Det å oppleva nye sider ved kulturlandskapet ved Utstein kloster er det som sit mest igjen hos meg etter turen.

Arrangør var Rennesøy historielag. Det var ca 50 deltakarar.

Les meir på VisitUtstein.

Relatert notat her på bloggen: Litterært blikk på Utstein kloster.

Utstein kloster og kulturmiljø. Foto: Arne Berge 2023
Utstein kloster. Foto: Arne Berge 2023

Skandinavisk påskemorgon i Jerusalem

Påskefeiring 2023 i Jerusalem, del 4

Påskemorgon på Oljeberget. Foto: Arne Berge 2023

«Han er oppstaden! Ja, han er sanneleg oppstaden!» Me deltok på friluftsgudsteneste påskemorgon kl 05.30 på Oljeberget, med utsikt mot aust over Dødehavet og Jordan. Det var ennå mørkt, men snart kom sola og dagslyset.

Påskemorgon på Oljeberget. Foto: Arne Berge 2023

Gudstenesta var eit samarbeid mellom Den Danske Kirke i Jerusalem og Swedish Theological Institute, den svenske kyrkja sitt studiesenter i byen. Me var også nokre få nordmenn som deltok. Det var både ei fin naturoppleving og ei god feiring av Jesu oppstode.

Me song kjende og ukjende påskesalmar på dansk og svensk. Sjølv om me dessverre ikkje song Påskemorgen slukker sorgen, var denne salmen sterkt med meg i tankane. Det var den første påskesalmen eg lærde som barn, og den betyr framleis mykje for meg.

Påskemorgen slukker sorgen, slukker sorgen til evig tid;
den har oss givet lyset og livet, lyset og livet i dagning blid.
Påskemorgen slukker sorgen, slukker sorgen til evig tid.

N. F. S. Grundtvig. Norsk salmebok nr 196, vers 1

Evangeliet blei lese frå Mark 16,1-8 om kvinnene som kom tidleg om morgenen til grava for å salva den døde Jesus. Dei fann ei tom grav og ein engel som sa:

«Ver ikkje redde! De leitar etter Jesus frå Nasaret, den krossfeste. Han er stått opp, han er ikkje her. Sjå her er staden der dei la han! Men gå av stad og sei til læresveinane hans og til Peter: ‘Han går føre dykk til Galilea. Der skal de få sjå han, slik han har sagt dykk.’»

Mark 16,6-7, bibel.no

I gudstenesta delte me brød og vin. Og etter gudstenesta hadde me fellesskap omkring eit bord med «let morgenmad».

Etter morgongudstenesta på Oljeberget. Foto: Arne Berge 2023

Inger og eg tok taxi opp til Oljeberget, men me ville gå ned igjen. Me gjekk langs toppen av Oljeberget til Himmelfartskapellet, og vidare til den flotte kyrkja Dominus Flevit. Så gjekk me ned bakkane til Getsemanehagen og deretter lenger ned i Kedrondalen, der det ligg nokre gamle og store gravmonument. Så opp igjen til Gamlebyen, inn Søppelporten og til Vestmuren. Og deretter vidare til Jaffa Street der me budde. Det var ein fin morgontur mens det ennå nærast var folketomt langs vegane og inne i kyrkjene. Og det blei faktisk også tid til ein liten kvil før neste påskegudsteneste!

Jerusalem i morgonlys, sett frå Oljeberget. Foto: Arne Berge 2023

Det neste målet vårt for denne påskedagen, var å delta på felles-skandinavisk festgudsteneste i Gravhagen kl 11.30. Her var det mange fleire nordmenn enn på Oljeberget, faktisk også nokre kjenningar heimefrå. Og me song enda fleire påskesalmar, – på norsk, dansk og svensk. Gudstenesta blei leia av den danske presten David Serner som me nå hadde vore saman med mange gonger gjennom påsken. Og preika var ved Eyvind Volle, som nå er ny pastor i Immanuelkyrkja i Tel Aviv, utsend av Den Norske Israelsmisjon.

Det var flott å få feira påske i byen der Jesu død og oppstode skjedde!

Deg være ære, Herre over dødens makt!
Evig skal døden være Kristus underlagt.
Lyset fyller haven, se, en engel kom,
åpnet den stengte graven, Jesu grav er tom!

Deg være ære, Herre over dødens makt!
Evig skal døden være Kristus underlagt.

Edmond L. Budry, omsett til norsk av Arne Fjelberg. Norsk salmebok nr 197, vers 1
Frå Gravhagen før den skandinaviske påskegudstenesta. Foto: Arne Berge 2023

Her er heile serien om påskefeiring i Jerusalem 2023:

Langfredag kveld på Golgata

Påskefeiring 2023 i Jerusalem, del 3

Bogen mellom det latinske og det greske kapellet på Golgata. Foto: Arne Berge 2023

Langfredag kveld gjekk me til Gravkyrkja i det kristne kvarteret i Gamlebyen. Det kjendest som å vera på rett stad til rett tid. Denne kvelden var det fint å vera der og minnast Jesu død på korset, på staden der det skjedde.

Gravkyrkja har ei lang og samansett historie, men historikarar er stort sett einige om at kyrkja er bygd over staden der Golgata og Jesu grav låg.

Golgataklippa er bygd inn i sjølve bygningsstrukturen. Me går opp ei bratt trapp og kjem til to kapell; det latinske (katolske) kapellet som er knytt til at Jesus blir festa til korset og det gresk-ortodokse kapellet knytt til at Jesus døydde på korset.

Eg la for første gong merke til den flotte bogen mellom dei to kapella. Teksten Stabat ivxta crucem mater eivs (framfor/ved korset stod mor hans) er henta frå den latinske bibelteksten i Joh 19,25. Uttrykket Stabat mater er kjent frå ein tekst frå 1300-talet. Teksten handlar om Maria sin smerte då sonen hennar blir korsfesta. Svært mange komponistar har sidan opp gjennom historia komponert flott musikk til Stabat mater.

Det neste bildet viser mosaikken over altaret i det latinske kapellet. Dette er 11. stasjon på Via Dolorosa og temaet er altså koss Jesus blei nagla til korset. Også her er Maria, Jesu mor, sentral i bildet.

Mosaikk over altaret i det latinske Golgatakapellet. Foto: Arne Berge 2023

Mosaikken i det latinske kapellet blei laga av den italienske arkitekten Antonio Barluzzi på 1930-talet, då han hadde ansvar for å restaurera kapellet. Barluzzi blir gjerne blir kalla «The Architect of the Holy Land», og han tok i denne samanhengen utgangspunkt i at heile kapellet i korsfarartida var dekka av mosaikk.

Det neste bildet viser det greske altaret som står sentralt på Golgata. Dette er 12. stasjon på Via Dolorosa. Kapellet er rikt utsmykka i ortodoks tradisjon, med mange ikon og oljelampar. Klippa er synleg, under glas, på begge sider av altaret. Her ser me også koss folk står i kø for å knela på staden. Under altaret er det ei plate med eit hol i. Tar ein handa ned i dette holet, skal det vera sjølve Golgataklippa ein tar i. Eg har gjort det, men denne gongen stilde eg meg ikkje i køen. Eg opplevde at det å vera på staden, var det viktige for meg.

Golgata. Foto: Arne Berge 2023

Over altaret er det eit stort bilde av Jesus på korset.

Golgata. Foto: Arne Berge 2023

Jesu død på korset må vera det mest omtalte dødsfallet i verda. Inga dødsscene er framstilt av så mange kunstnarar opp gjennom historia. Bildet over det greske altaret på Golgata er ikkje stor kunst i den samanhengen, men det minte meg denne kvelden på at eg var på staden der det skjedde.

Ut frå den kristne trua er det naturleg å seia at Jesu død forandra verda for alltid. Det som såg ut som eit nederlag, viste seg å vera ein stor siger. Jesus blei sigerherre gjennom å vera slaktoffer, sa Augustin, i eit flott uttrykk på latin: Victor quia victima!

Her er heile serien om påskefeiring i Jerusalem 2023:

Skjærtorsdag kveld i Getsemane

Påskefeiring 2023 i Jerusalem, del 2

Getsemanehagen skjærtorsdag kveld. Foto: Arne Berge 2023

Dette bildet viser eldgamle oliventre i hagen utanfor Alle Nasjonars kyrkje i Getsemane. Bildet er tatt skjærtorsdag ca kl 19.30, og mørkret er i ferd med å legga seg over staden. Her i området var det Jesus kjempa sin siste og store bønekamp kvelden før han blei korsfesta. Og her var det han blei tatt til fange.

Men før eg skriv meir om besøket i denne hagen og kyrkja, spolar eg tilbake til det me var med på tidlegare på kvelden.

Kvelden starta for oss med at me deltok i ein prosesjon frå den lutherske Redeemer Church i Gamlebyen til Getsemane ved foten av Oljeberget. Prosesjonen var felles for kyrkjelydane som brukar denne kyrkja; det gjekk derfor på arabisk, engelsk, tysk og dansk. Me gjekk syngande gjennom det kristne og det muslimske kvarteret, ut gjennom Løveporten, vidare ned Kedrondalen til Getsemane, og til slutt eit lite stykke opp i skråninga av Oljeberget til ein hage der me skulle ha fleirspråkleg kveldsgudsteneste. Dette var i den vakre hagen som ligg rundt den russisk-ortodokse Maria Magdalena-kyrkja.

Maria Magdalena – kyrkja i Getsemane. Foto: Arne Berge 2023
Prestane som leia den fleirspråklege gudstenesta i Getsemane

Me fekk utdelt tekstark og lys då me kom til plassen framfor kyrkja. Då skumringa kom, tente me lysa og stod der med kvart vårt brennande vokslys.

I denne gudstenesta song me salmar som kunne syngast på alle dei fire språka samtidig, og me bad Herrens bøn samtidig på kvart vårt språk. Teksten om Jesus i Getsemane frå Matt 26,36-56 blei lesen avsnitt for avsnitt på dei mange språka, og alle hadde tekstark med dei ulike omsetjingane. Dermed kunne me følga med i det herlege språklege virvaret! Ei flott oppleving!

Teksten frå Matteusevangeliet begynner slik:

36 Så kom Jesus med læresveinane til ein stad som heiter Getsemane, og han sa til dei: «Sit her medan eg går dit bort og bed.» 37 Han tok med seg Peter og dei to Sebedeus-sønene, og han vart gripen av sorg og gru. 38 Då sa han til dei: « Mi sjel er sorgtyngd til døden. Ver her og vak med meg!» 39 Så gjekk han eit lite stykke fram, kasta seg ned med andletet mot jorda og bad: «Far, er det råd, så lat dette begeret gå meg forbi! Men ikkje som eg vil, berre som du vil.» 40 Då han kom tilbake til læresveinane, fann han dei sovande, og han sa til Peter: «Så makta de ikkje å vaka med meg ein einaste time? 41 Vak og be at de ikkje må koma i freisting! Ånda er villig, men kjøtet er veikt.»

Matt 26,36-41. Bibel 2011

Då Jesus og disiplane kom til Getsemane, kom dei frå feiringa av påskemåltidet. Me hadde faktisk kvelden før, på den jødiske påskeaftenen, deltatt i eit jødisk-kristent påskemåltid i den danske kyrkjelyden, «et sedermåltid i lyset af Jesus». Så dette var også med og fylte skjærtorsdagskvelden vår med innhald.

Etter den fleirspråklege gudstenesta snudde me oss mot vest og fekk eit flott syn av tempelplassen i det sola gikk ned.

Tempelplassen med Klippedomen sett frå Getsemane. Foto: Arne Berge 2023

Så gjekk me ned til hagen ved Alle Nasjonars kyrkje (det første bildet). Denne kyrkja blir også kalla Basilica of the Agony (smerte). Framfor altaret er det ein stor flat stein som etter tradisjonen er staden for Jesu bønekamp.

Det var mykje folk rundt kyrkja, og det viste seg at mange kom svært tidleg for å få plass på den katolske songgudstenesta som skulle begynna kl 21. Me gjekk inn og var der eit kvarters tid for å oppleva staden denne spesielle kvelden.

Alle nasjonars kyrkje før gudstenesta skjærtorsdag kveld. Foto: Arne Berge 2023

Me gjekk heim mette av inntrykk etter alle desse opplevingane i Getsemane skjærtorsdag kveld.

Det var rolig stemning då me gjekk heim, sjølv om det var meir folk enn vanleg på kveldstid i Gamlebyen. Dette fordi det dette året har vore samanfall mellom mange høgtider; det var muslimsk ramadan, jødisk pesach og kristen påske på éin gong! Sjølv om det denne påsken har vore uroleg i Jerusalem, har ikkje me opplevd noko av dette.

Då me kom ut gjennom Jaffaporten blei me enda ein gong minna på høgtidsfeiringa. Bymuren var vakkert opplyst med פסח שמח (pesach sameach) og Happy Passover.

Bymuren ved Jaffaporten på kveldstid under pesach, den jødiske påsken. Foto: Arne Berge 2023

Her er heile serien om påskefeiring i Jerusalem 2023:

Palmesøndagsprosesjon over Oljeberget

Påskefeiring 2023 i Jerusalem, del I

Palmesøndagsprosesjonen på Oljeberget. Foto: Inger Bakke Berge 2023

Eg har kome heim etter ein god og innhaldsrik påske i Jerusalem saman med Inger. Me har opplevd mykje flott!

Palmesøndag gjekk me saman med tusenvis av kristne frå heile verda i prosesjon over Oljeberget. Dette er ei årleg feiring av Jesu inntog i byen, ei hending som innleier påskeforteljinga i Det nye testamentet.

Dagen begynte for oss med gudsteneste og kyrkjekaffi saman med Den Danske Kirke i Jerusalem. Dei har gudstenester i det gamle Johanneskapellet i Redeemer Church i Gamlebyen. Me har hatt mykje glede av å bli kjent med denne kyrkjelyden, som var inkluderande og open for at me kunne delta i deira påskefeiring.

Etter gudstenesta gjekk me saman opp til Oljeberget. Prosesjonen starta frå Betfage kl 14.30 og me stod klare då folkemengda passerte ved Fadervårkyrkja på toppen av Oljeberget. Prosesjonen bestod av tusenvis av tilreisande pilegrimar saman med lokale kristne. Det var god stemning med flagg og fanar, song og musikk, smil og latter.

Etter ei tid gjekk me saman med våre nye danske venner inn i prosesjonen. Dei heldt seg samla ved hjelp av danske flagg og dei song danske og engelske salmar og songar. Ein del av repetoaret var heldigvis kjent for oss!

Prosesjonen gjekk seint vidare nedover dei bratte bakkane til Getsemane i Kedrondalen. Vidare gjekk me opp til bymuren rundt Gamlebyen og inn gjennom Løveporten.

Palmesøndagsprosesjonen går inn gjennom Løveporten. Foto: Arne Berge 2023

Det heile endte opp ved Betesdadammen og St Anna-kyrkja ca kl 16.45. Då hadde me altså gått i prosesjon i ca to timar. Palmesøndag blir aldri det same etter å ha opplevd dette!

Prosesjonen er ferdig, og me gleder oss over å ha fått delta!

Alle dei fire evangelistane fortel om då Jesus rei inn i Jerusalem på eit esel, og folket hylla han som Messias. Det er evangelisten Johannes som skriv konkret om palmegreiner, og det er dermed hans versjon som har gitt namn til palmesøndagen.

Johannes får på ein fin måte også fram at ingen heilt såg kva dei var med på då det skjedde. Men etter påsken, og spesielt i lys av Jesu oppstode frå dei døde, såg disiplane stadig nye samanhengar mellom Jesu liv og det som var skrive om han i dei heilage skriftene. Johannes skriv:

12 Dagen etter fekk den store folkemengda som var komen til høgtida, høyra at Jesus var på veg inn i Jerusalem. 13 Då tok dei palmegreiner og gjekk ut for å møta han, og dei ropa:
           Hosianna!
           Velsigna er han som kjem
           i Herrens namn,
           Israels konge! 
14 Jesus fann seg eit ungt esel og sette seg på det, som det står skrive:
          
    15  Ver ikkje redd, dotter Sion!
           Sjå, kongen din kjem,
           ridande på ein eselfole. 
16 Dette skjøna ikkje læresveinane med det same. Men då Jesus var opphøgd i herlegdom, hugsa dei at dette var skrive om han, og at folket hadde helsa han på denne måten. 

Joh 12,12-16. Bibel 2011

Her er heile serien om påskefeiring i Jerusalem 2023:

Avslutning av prestetenesta mi i Hinna 2023

Eg har nå i mars 2023 slutta i tenesta som sokneprest i Hinna. Dei siste vekene har vore ei spesiell tid med mange fine markeringar. Bildet blei tatt etter avskjeds-gudstenesta søndag 26. mars. Her står eg saman med Bjørg Tysdal Moe, leiar i Hinna menighetsråd, og Tor Magne Nesvik, prost i Ytre Stavanger prosti.

Eg er takknemleg for alle menneska eg har møtt og for alt det eg har fått oppleva i ei innhaldsrik tid i kyrkjelyden. Den siste oppgåva mi i går kveld var å delta i fasteaksjonen til Kirkens Nødhjelp, saman med konfirmantane. Det var ei god og meiningsfull avslutning!

Eg tar med eit intervju frå det lokale bladet Kirkehilsen nr 1/2023:

Arne Berge ser fram til meir tid med familien

Etter om lag 11 år som sokneprest i Hinna kyrkjelyd går han av med pensjon 1.4. Det er eit godt høve til å tenka både bakover og framover.

Kva vil du trekka fram som dei beste minna frå åra som sokneprest på Hinna?

Det dreier seg om menneske. Nokre har eg møtt ein kort periode, andre har eg vore mykje saman med i lang tid. Eg vil spesielt nemna konfirmantarbeidet, der eg har møtt mange flotte ungdomar! Arbeidet med gudstenestene og forkynninga av Guds ord har vore viktig for meg. Og dåp og nattverd – det er både sterkt og flott!

Kva er forholdet ditt til Hinna kirke?

Det er eit nært forhold. Eg er døypt i St. Petri kirke, men både konfirmert og ordinert til presteteneste i Hinna kirke. Og nå har eg altså vore prest her sidan 2012.

Kva har endra seg mest ved prestetenesta i dei åra du har vore yrkesaktiv?

I dag har mange frivillige medarbeidarar oppgåver i gudstenestene. Det likar eg. Før var det prest, kyrkjetenar, klokkar og organist. Elles er det nå vanleg akseptert at også presten treng fritid. Det er eit stort gode! Og så kan eg jo nemna at eg ikkje hadde e-post då eg begynte som prest!

Korleis får du til å snakka fritt utan manus eller huskelapp når du held preika under gudstenesten?

Eg brukar ein del tid på preika gjennom veka. Så står eg opp grytidleg søndag morgon og bearbeider det eg har tenkt og skrive. Når gudstenesta startar, har eg eit manus med meg, men eg ser minst mogleg i det.

Korleis er det å ha gravferder?

Det er meiningsfylt å vera saman med pårørande og snakka om det livet som er slutt, og å vera med på å skapa ei trygg ramme rundt gravferda. Nokre gonger rammar døden brått og brutalt. Andre gonger kjem døden som ein venn. Uansett: Sorg og kjærleik høyrer saman. Det er godt å kunna forkynna tru og håp i møte med døden. Eg opplever eigentleg at denne delen av prestetenesta gir meg mykje tilbake!

Kor mange gonger har du vore i Israel og kvifor?

Eg har vore ca 20 korte og lange turar i Israel og dei palestinske områda, både på studieturar, private feriar og som reiseleiar. Eg likar å formidla kunnskap til andre, og bibelsk historie og geografi er interessant! Eg er også engasjert i Israelsmisjonen sitt arbeid med forsoning og å dela trua på Jesus med det jødiske folket.

Kva skal du gjera som pensjonist når garasje og kjellerboder er rydda?

Eg ser fram til å få betre tid til familien, for eksempel å laga meir pannekaker til barnebarna! Eg vil også delta aktivt i kyrkja der eg bur (Bryne), – og så har eg mange andre ting som eg likar å halda på med. Viktige stikkord for interessene mine er pilegrimsturar og andre reiser, bøker, bibelfag, slektshistorie og anna historie.

Til sist vil me takka Arne hjarteleg for alt han har gjort og alt han har vore
for kyrkejelyden vår og menneska der – både tilsette, frivillige,
«kyrkjefolk» og alle som ein eller annan gong har hatt eit møte med Arne
og kyrkja, i sorg som i glede – eller noko midt imellom!

Intervju ved Magne Økland.

Maria får bodskap frå engelen Gabriel. Luk 1,26-38

Ein Gud som grip inn

«Trur du på ein Gud som grip inn?» Dette spørsmålet fekk eg ein gong av ein pilegrim eg hadde blitt kjent med på vandringa tidlegare på dagen. Det kom etter ein innleiande samtale der me fortalde kvarandre om bakgrunnen vår. Det blei ein interessant dag med samtalar om Guds nærvær i det vanlege livet og om ein Gud som er større enn alt i det vanlege livet. Og ja, ein Gud som gjer under, ein Gud som grip inn. Ikkje alltid. Ikkje på bestilling. Og ikkje på ein måte me kan forstå. For Guds tankar er større enn våre tankar (Jes 55,8). Gud er alltid større, har me lært frå kyrkjefedrane.

Maria Bodskapsdag er dagen då me kan dykka ned i det største underet, at Gud blei menneske. Det er fint å løfta fram mysteriet omkring Jesu fødsel, òg utanom julehøgtida.

Bibelforteljinga

26 Men då Elisabet var i sjette månaden, vart engelen Gabriel send frå Gud til ein by i Galilea som heitte Nasaret, 27 til ei jomfru som var lova bort til Josef, ein mann av Davids ætt. Namnet hennar var Maria. 28 Engelen kom inn til henne og sa: «Ver helsa, du som har fått nåde! Herren er med deg!» 29 Ved desse orda vart ho forskrekka og undrast på kva denne helsinga skulle tyda. 

30 Men engelen sa til henne:
          «Ver ikkje redd, Maria! For du har funne nåde hos Gud.
          
    31 Høyr! Du skal bli med barn og få ein son,
          og du skal gje han namnet Jesus.
          
    32 Han skal vera stor og kallast Son til Den høgste.
          Herren Gud skal gje han kongsstolen til David, far hans.
          
    33 Han skal vera konge over Jakobs hus til evig tid,
          og det skal ikkje vera ende på kongedømet hans.»
34 Maria sa til engelen: «Korleis skal dette gå til når eg ikkje har vore saman med nokon mann?» 35 Engelen svara:
          «Den heilage ande skal koma over deg,
          og krafta frå Den høgste skal skyggja over deg.
          Difor skal òg barnet som blir fødd,
          vera heilagt og kallast Guds Son.
36 Og høyr: Elisabet, slektningen din, ventar ein son, ho òg, på sine gamle dagar. Ho som dei sa ikkje kunne få born, er alt i sjette månaden. 37 For ingen ting er umogleg for Gud.»38 Då sa Maria: «Sjå, eg er Herrens tenestekvinne. Lat det gå meg som du har sagt.» Så forlét engelen henne. 

(bibelteksten henta frå Bibel 2011 på bibel.no)

Jødisk bakgrunn for bodskapet til Maria

Evangelisten Lukas, som truleg ikkje var jøde, opnar evangeliet med å fortelja koss han har arbeidd med å samla stoff til skriftet sitt. Han har vurdert forskjellige framstillingar frå dei som var augnevitne. Det er tydeleg at han i kapittel 1-2 på ein eller annan måte har fått tilgang på Maria si forteljing om det som skjedde i samband med Jesu fødsel. Dette er ei forteljing som er djupt forankra i jødisk tru og tradisjon.

Lukas fortel at Maria gøymde alt ho fekk høyra om barnet sitt, i hjartet sitt (2,19). Det gjaldt nok òg det engelen Gabriel fortalde henne den dagen i Nasaret. Ho lytta til det ho fekk høyra, både frå engelen og frå menneske, og sikkert òg frå dei heilage skriftene i Den hebraiske bibelen (GT). Og ho grunda på det. Dermed har Maria kunna gje eit viktig bidrag til evangeliet om Jesus, spesielt i evangelisten Lukas sin versjon.

Lukas gir oss mange trådar tilbake til GT. Me kan merka oss teksten i Dom 13,2-7 der ein engel fortel ei kvinne som ikkje kunne få barn, at ho skulle «bli med barn og føda ein son». Ho blei mor til nasirearen Samson. Likevel er nok dei ulike utsegnene om barnet som Maria skulle få, dei viktigaste for oss. Engelen sine ord er full av uttrykk som knyter Jesus til jødisk tru og Messias-forventing.

Jesus var gjennom Josef (!) av Davids ætt (v 27), og Gud skal gje han kongsstolen til David, far hans (v 32). Han er Son til Den høgste (Gud), og skal vera konge over Jakobs hus (eit uttrykk for Israelsfolket) til evig tid (v 32-33).

Gud gir gjennom engelen barnet namnet Jesus (v 31). Dette er det hebraiske namnet Jesjua (Jehosjua/Josva). Namnet tyder Herren frelser. «Jesus» er ei namneform som har kome til oss via gresk språk. Dei messianske jødane brukar i dag forma Yeshua på moderne hebraisk.

Marias ord kjem fram to gonger i teksten: I vers 34 der ho spør engelen om koss dette skal gå til når ho ikkje har vore saman (seksuelt) med nokon mann, og i vers 38 der ho gir sin positive respons på engelen sitt bodskap.

Bodskapet til Maria samanlikna med bodskapet til Sakarja

Teksten er nært knytt til den føregåande forteljinga om bodskapet til Sakarja (1,5-25). Dei to tekstane har mykje til felles. Engelen Gabriel (Dan 8,16 og 9,21) kjem med bodskap frå Gud både til Sakarja og Maria. Lukas formulerer seg likevel forskjellig i omtalen av barna, og nettopp forskjellane poengterer at Jesus er større enn Johannes. Her er nokre døme:

Johannes skal vera stor i Herrens auge (v 15). Jesus skal vera stor og kallast Son til Den høgste (v 32).

Johannes skal gjera i stand for Herren eit folk som er vel førebudd (v 17). Jesus skal vera konge over folket til evig tid (v 33).

Johannes skal vera fylt av Den heilage ande (v 15) som ein profet. Jesus skal gjennom krafta frå Den heilage ande vera heilag og kallast Guds Son (v 35).

Men også mottakarane av bodskapa, Sakarja og Maria, er ulike. Maria er i ein heilt annan posisjon i samfunnet i forhold til Sakarja. Ho er ung i ei verd som verdsette alder, kvinne i ei verd regjert av menn, utan nokon offisiell rolle.

Og som mottakarar reagerte dei forskjellig. Sakarja sa: Korleis kan eg vita at dette er sant? (v 18). Han blei stum på grunn av denne reaksjonen (v 20). Maria sa: Lat det gå med meg som du har sagt (v 38). Dette forløyste den store lovsongen (v 46 ff).

Lesetekstane på Maria bodskapsdag, første tekstrekke

Leseteksten frå Jesaia (Jes 7,10-14) handlar om Immanuel-teiknet. Kyrkja har alltid forstått orda i vers 14 som ein profeti om Jesus, barnet som blei født av jomfru Maria. Dette trass i at det er tydingsnyansar i dei hebraiske og greske orda som ligg bak, og det derfor er ulike meiningar om omsetjinga til norsk. Bibel 2011 brukar «ung jente» i Jesaiateksten, mens det står «møy/jomfru» i Matt 1,23 der profetien blir sitert. Bakgrunnen er at teksten frå profeten Jesaia er omsett frå hebraisk, mens evangelisten siterer profetien i den greske omsetjinga. Andre bibelomsetjingar brukar møy/jomfru begge stadane. Profetien gir oss det hebraiske namnet Immanuel (Gud med oss), eitt av dei mange flotte namna som er knytt til Jesus.

Leseteksten frå Galatarbrevet (Gal 4,4-7) kan kallast Paulus sitt juleevangelium. Teksten framhevar at Jesus er sendt og dermed kjem frå Gud. Uttrykket «fødd under lova» betyr heilt konkret at han kom som jøde. Dette skjedde då «tida var fullkomen», det var Gud som bestemte når (og kvar) Jesu fødsel skulle skje.

Dette notatet er skrive for Prekenverkstedet til Den Norske Israelsmisjon til Maria bodskapsdag 2023. Her er det også eit forslag til disposisjon for forkynning over tekstane.

Avsnittet om samanlikninga mellom dei to bodskapa frå engelen, bygger i stor grad på Luke Timothy Johnson: The Gospel of Luke. Sacra Pagina. Minnesota 1991.

Nytt om Siloadammen 01/2023

Siloadammen. Foto: Arne Berge 2007
Siloadammen. Foto: Arne Berge 2007

Det har nyleg kome opplysningar om at Siloadammen i Jerusalem vil bli vidare utgraven dei næraste åra, og at publikum skal kunna følga det arkeologiske arbeidet etter kvart som det blir utført.

Ein liten del av Siloadammen frå nytestamentleg tid blei funnen i 2004 og den er i dag tilgjengeleg i Davidsbyen i Jerusalem, sjå bildet over. Eg syns dette er ein interessant plass å besøka i Jerusalem. Den har tilknyting til bruken av tempelet på Jesu tid og er også direkte knytt til eitt av Jesu under. Frå denne dammen gjekk det ein stor trappeveg opp til tempelplassen. Meir om dette lenger nede i notatet.

Ynet skreiv 27.12.2022:

Jerusalem’s Siloam Pool to be fully excavated and opened to public

In the coming months, tourists will gain access to the entirety of Siloam as part of a route that traces the footstep of millions of pilgrims who 2,000 years ago purified themselves at the pool on their way to ascend to the Holy Temple

The Pool of Siloam in the City of David, one of Jerusalem’s most noteworthy historical sites, will be fully excavated and opened to the public, the Israel Antiquities Authority (IAA) announced on Tuesday.

«Due to its great significance, over the past 150 years the Pool of Siloam has been an attraction for archaeologists and researchers from all over the world,» the IAA said in a joint statement with the Nature and Parks Authority and the The Ir David Foundation. «Now it is expected to be fully exposed for the first time and to be open to the general public.» (Les meir)

Ynet 27.12.2022

Eg trur ikkje alt dette blir gjort «in the coming months», slikt arbeid tar lang tid. Men eg håper dette likevel blir gjort gradvis tilgjengeleg for oss som tenker oss å reisa til Jerusalem i tida som kjem.

Det skal også nemnast at utgravingane i Davidsbyen, den eldste delen av Jerusalem, er omstridde. Dei foregår i og under det som i dag er palestinsk busetnad.

På Jesu tid låg denne dammen innanfor bymurene. Vatnet blei ført fram til dammen gjennom Hiskias tunnel frå Gihonkjelda i Kedrondalen.

Den vanlege oppfatninga er at Siloadammen var eit reinsingsbad (miqveh) for dei som skulle opp til tempelet. Her var det nok mykje folk heile året, og ekstra mange når det i dei tre jødiske høgtidene kom tusenar av pilegrimar til byen. 

Det gjekk som nemnt ein stor pilegrimsveg frå Siloadammen opp til tempelplassen. Her er det også eit interessant arkeologisk arbeid for tida. Sjå dette notatet frå 2019: Trappevegen frå Siloadammen.

Siloadammen er nemnt i evangeliet etter Johannes, der Jesus seier til ein blind mann:

«Gå og vask deg i Siloa-dammen!» Siloa tyder utsend. Mannen gjekk dit og vaska seg, og då han kom att, kunne han sjå. 

Joh 9,7

Bibelteksten i Joh 9 handlar om ein mann som var født blind og som fekk synet igjen ved eit møte med han som er lyset i verda (Joh 8,12). Mannen møtte mykje motgang og vanskar fordi helbredinga skjedde på ein sabbat. Forteljinga sluttar med at han møter Jesus igjen og blir ein disippel av han. På den måten blir bibelteksten eit møte med ein mann som ser lyset i dobbelt forstand.

Relatert notat: Rennande vatn i Davidsbyen (2008)

Anno Domini 2023

Eg ønskjer lesarane av bloggen eit godt nytt år!

Nyttårsdagen er Jesu namnedag. Bakgrunnen for dette er at det er åttande juledag i dag og at Jesus blei omskoren og fekk namnet sitt den åttande dagen etter fødselen:

Då åtte dagar var gått og han skulle omskjerast, kalla dei han Jesus. Det var det namnet engelen hadde gjeve han før han var komen i mors liv. (Luk 2,21)

Namnet Jesus er ei gresk form av det hebraiske namnet Yeshua som betyr Herren frelser.

I Israel blir Jesus i dag dessverre ofte omtalt som Yeshu, ei kortform av ei forbanning! Messianske jødar er derfor svært opptatt av å spreia informasjon om at han heiter Yeshua, eit namn som set han i den rette samanhengen.

Forresten: Anno Domini (AD) er latin og betyr «Herrens år».

Frå bokhylla: Salmeboka Harpen

Salmeboka Harpen blei gitt ut av Niels Johannes Holm i Christiania (Oslo) i 1829. Holm var forstandar for brødrevennene/herrnhutarane i byen.

Det er fleire grunnar til at eg syns denne salmeboka er ein skatt. Éin av grunnane gjer at eg tar den fram akkurat nå i adventstida.

Gjør døren høy

Det er i Harpen me finn den første norske (det vil seia danske) versjonen av adventssalmen Gjør døren høy. Holm hadde omsett teksten frå tysk. Med tida har salmen blitt ein av dei viktigaste songane knytt til adventstida.

Her er sida som viser salmen i Harpen:

I dag finn me salmen i Norsk salmebok (2013) nr 5. Her står det at teksten er skriven av Georg Weissel i 1623 og omsett av N.J. Holm i 1829. Vidare står det at M.B. Landstad har bearbeidd bokmålsteksten og Elias Blix har omsett nynorskteksten. Eg legg merke til at salmen i dag har åtte vers både på bokmål og nynorsk. Originalutgåva frå 1829 hadde sju vers!

Brødrevennene

Brødrevennene vaks fram som eit evangelisk trussamfunn i Tyskland på 1700-talet. Byen Herrnhut er viktig i denne samanhengen, og derfor blir dei altså også kalla herrnhutarane.

Her i Norge fekk brødrevenene operera innanfor statskyrkja, nærast som ei frikyrkje (Brødremenigheten). Dette til tross for den tida sine strenge reglar for forkynning utanfor dei offisielle gudstenestene. Brødrevenene var opptatt av misjon og spelte ei viktig rolle i norsk kyrkjeliv i samband med stiftinga av dei første misjonsorganisasjonane på 1840-talet (Det Norske Misjonsselskap og Den Norske Israelsmisjon).

Sjølv har eg lenge interessert meg for denne grupperinga, heilt frå eg som teologistudent skreiv ei kyrkjehistorisk avhandling om lokale forhold i Finnøy og Hjelmeland i 1840. Også av den grunn er sjølvsagt Holm si salmebok i mine auge ein skatt, saman med andre gamle og nye bøker om brødrevennene.

Dåpsgåve til fadderbarnet

Det som likevel gjer akkurat dette eksemplaret spesielt, er at boka inneheld ein dedikasjon frå Holm sjølv. Han og kona gav salmeboka som dåpsgåve til eit barn dei var fadrar for:

Maria Cicilia Iversen paa hendes Daabsdag den 12te Mai 1830 af hendes faddere Maria Augusta Holm og Niels Johannes Holm

Eg tar til slutt med eit par bilde av koss boka ser ut i dag, gamal og velbrukt:

Ei lesbar setning frå ca 1700 f.Kr.

Israelske arkeologar har funne ei kanaaneisk setning på sju ord skrive inn på ein kam av elfenbein. Kammen blei funnen for nokre år sidan i Lakisj, men inskripsjonen er funnen først nå. Det blir sagt at dette kan vera den eldste lesbare setning som nokon gong er funne. Det som er spesielt og nytt med dette språket, i motsetning til for eksempel kileskrift og hieroglyfar, er at det er brukt eit alfabet til å forma ord og setningar.

Innskrifta på kammen inneheld eit ønske om å bli reinsa for lus i hår og skjegg.

NRK skriv om saka i dag (12.11.2022). Her er det også bilde av kammen:

Kan ha funnet verdens eldste lesbare setning: Gjett hva som står?

Ordene er skrevet på en kam av elfenben, og den er datert til rundt 1700 år før vår tidsregning.

nrk.no 12.11.2022

Lakisj var ein viktig by i Judariket. Den er nemnt 22 gonger i Det gamle testamentet. Staden er spesielt kjent frå tekstane som handlar om den assyriske kong Sanherib sin krig mot Juda i 701 f.Kr. (2 Kong 18 og 19). Men då var altså kammen med inskripsjonen allereie 1000 år gamal, og låg truleg nedgravd i jorda under byen.

Lakisj er i dag ein viktig arkeologisk utgravingsstad i Israel. Eg har vore innom der éin gong, på ein ekskursjon med Tantur Ecumenical Institute i 2001. Les meir om Lakisj i SNL her.

Her er pressemelding frå Det hebraiske universitetet i Jerusalem om funnet: First sentence ever written in Canaanite language discovered: A plea to eradicate beard lice

(via BiblePlaces Blog)

Oppdatering: Sjå også kva tidsskriftet Antiquiety (Cambridge University Press) skreiv i 2021 om det som då var det eldste funn av alfabetisert tekst: Early alphabetic writing in the ancient Near East: the ‘missing link’ from Tel Lachish. (via forskning.no)

Oppdatert 19.11.2022

The 200th Biblical Studies Carnival Extravaganza!!!!!!!!!!!!

Zwinglius Redivivus

Welcome to the 200th Biblical Studies Carnival!  Here you’ll find all the best posts from October, 2022 from all your favorite biblical studies bloggers and tweeters and youtubers and the rest of social media.

And yes, I’ve stepped outside of the usual carnival parameters and included stuff that isn’t on blogs alone.  This because just as biblical studies changes over time, so have the means by which biblical studied discussions are promulgated.  Blogs are supplemented by videos and tweets and facebooks and tiktoks and other methods and all serve the grand purpose of getting the word out concerning the field we love.

The Carnival is divided into sections so that you can quickly locate your field of interest and then move on to the other parts.  Links are «curated» (people love that word these days don’t they.  Even sandwiches are curated now…) with appropriate (and sometimes inappropriate) commentary by…

View original post 3 891 fleire ord

Betesdadammen i Jerusalem

Betesda. Foto: Arne Berge 2007

Eg syns det er flott å koma inn på eigedomen som rommar dei arkeologiske utgravingane etter Betesdadammen i Jerusalem. Staden er roleg og fredeleg, ofte i kontrast til gatebildet utanfor. Her er det Dei kvite fedrane, ein fransk munkeorden, som har ansvaret. Dei møter oss som kjem dit, med eit smil!

Staden ligg i dag i det muslimske kvarteret i Gamlebyen i Jerusalem, nær Stefanusporten / Løveporten. Her er me også svært nær den nordre delen av tempelplassen.

Det første eg legg merke til når eg er komen inn på området, er den store kyrkja St. Anne, bygd av korsfararane på 1100-talet. Den skal eg skriva meir om ein annan gong. Nå vil eg konsentrera meg om utgravingane utanfor kyrkja. Her finn me Betesdadammen som det står om i evangeliet etter Johannes (kap 5).

Første gong eg var her, syns eg utgravingane var forvirrande. Det er bygningsrestar frå fleire forskjellige tidsaldre. Men eg har heldigvis fått med meg god guiding på staden. Nå ser eg betre for meg den historiske utviklinga av området. Framleis er dette likevel ein stad for undring og for å oppdaga nye ting!

På Jesu tid låg staden utanfor bymuren, ved ein byport som heitte Saueporten:

Ved Saueporten i Jerusalem er det ein dam som dei på hebraisk kallar Betesda. Rundt dammen er det fem bogegangar. Der låg det ei mengd menneske som var sjuke, blinde, lamme og uføre.

Joh 5,2-3a

Betesdadammen bestod eigentleg av to dammar som låg ved sidan av kvarandre. Den nordlegaste dammen var den eldste. Den var bygd i gamaltestamentleg tid, truleg på 700-talet f. Kr. og hadde som formål å samla opp regnvatn som rann i ein liten dal der. Vatnet blei leia inn på tempelplassen, der det var bruk for mykje vatn.

Det er vanleg å tenka at denne eldste dammen ved Betesda er den Øvredammen som er nemnt i Det gamle testamentet; i Jes 7,3 der profeten får beskjed om å møta kong Ahas ved Øvredammen, og i 2 Kong 18,17 der assyrarane sin kommandant står ved Øvredammen og held ein hånleg tale til kong Hiskia sine folk.

Den søndre dammen var truleg bygd på 100-talet f. Kr. og dei fem bogegangane var på Jesu tid enda nyare. Dei var bygde av Herodes den store. Dette var overbygde søylerekker som gjekk rundt heile anlegget og mellom dei to dammane.

Sjølv om staden hadde ein funksjon i forhold til tempeltenesta, må den tidleg ha vore kjent som ein stad der det skjedde helbredelser, og det sikkert med utgangspunkt i ulike religiøse tradisjonar og tankegangar. Kanskje har den gamle legeguden Eshmun vore kjent og dyrka her?

På Jesu tid var dette ein stad som samla mange funksjonshemma og sjuke, og ut frå teksten i Johannesevangeliet var det store forventningar knytt til vatnet i dammen. Kanskje me kan kalla dette den tids healing-miljø i Jerusalem? Johannesevangeliet fortel, utan å kommentera det, kva folk trudde kunne skje her:

Dei venta på at vatnet skulle koma i rørsle, for ein Herrens engel steig frå tid til anna ned i dammen og rørte opp vatnet. Den første som då steig nedi etter at vatnet var rørt opp, vart frisk, same kva sjukdom han hadde.

Joh 5,3b-4. Desse versa er ikkje med i dei eldste handskrifta av Evangeliet etter Johannes

Det er interessant at staden også sidan har vore ein stad der det har vore fokusert på helbredelse. Først i romersk kontekst, så i kristen.

Romarane bygde eit tempel for legeguden Asklepios over dammen på 100-talet, etter at Jerusalem var blitt til den romerske kolonien Aelia Capitolina.

Og på 400-talet, då Jerusalem var blitt ein del av det kristne bysantinske riket, blei det bygd ei stor kyrkje her, til minne om Jesu under. Denne bysantinske kyrkja blei delvis øydelagt av persarane då dei angrep Jerusalem i 614, men kyrkja skal ha vore der vidare heilt fram til korsfararane kom til byen.

Då korsfararane tok makta i Jerusalem, bygde dei eit lite kapell i samband med den gamle bysantiske kyrkja. Og ikkje minst; på 1130-talet bygde dei den store og praktfulle St. Anne-kyrkja ved sidan av damanlegget.

I dag kan me sjå restane etter både Betesdadammen, Asklepiostempelet, den bysantinske kyrkja og korsfararkapellet på denne fascinerande staden. I tillegg til at St. Anne står der i all si prakt.

Tilbake til forteljinga i Johannesevangeliet:

No var det ein mann der som hadde vore sjuk i trettiåtte år. Jesus såg han liggja der og visste at han hadde vore sjuk lenge, og sa til han: «Vil du bli frisk?»  «Herre,» svara den sjuke, «eg har ingen som kan ta meg ned i dammen når vatnet blir rørt opp, og når eg er på veg, stig ein annan uti før meg.»  Jesus seier til han: «Stå opp, ta båra di og gå!»  Og straks vart mannen frisk. Han tok båra si og gjekk.

Joh 5,5-9a

Forteljinga viser oss Jesu makt til å helbreda, men også hans omsorg for enkeltmenneske. Det er kanskje overraskande at det ikkje er snakk om tru her. Mannen som blei helbreda, visste på det tidspunktet ikkje eingong kven Jesus var! Det går fram av det siste avsnittet i forteljinga:

Men det var sabbat den dagen. Difor sa jødane til han som hadde vorte lækt: «Det er sabbat, du har ikkje lov til å bera båra di.» Mannen svara: «Han som gjorde meg frisk, sa til meg: «Ta båra di og gå!’»  «Kven er det mennesket som sa at du skulle ta båra di og gå?» spurde dei. Men han som hadde vorte frisk, visste ikkje kven det var, for Jesus hadde trekt seg unna; det var så mykje folk der. Seinare fann Jesus mannen på tempelplassen og sa til han: «No har du vorte frisk att. Synd ikkje meir, så ikkje noko verre skal henda deg.» Mannen gjekk då og fortalde jødane at det var Jesus som hadde gjort han frisk.

Joh 5,9b-15
img_6120 betesda
Betesda. Foto: Arne Berge 2005

Sist oppdatert 08.10.2022

Radioinnslaget om Fødselskyrkja er nominert til Prix Radio 2022

Forrige vinter var eg med i fleire radioprogram med programleiar Gry Anette Tørring i Radio pTro. Me hadde samtalar om bibelske stadar knytt til Jesu liv. Nå er innslaget om Fødselskyrkja i Betlehem nominert i kategorien «Årets innslag» til Prix Radio 2022.

Dei fire andre nominerte innslaga i denne kategorien kjem frå NRK P1, NRK Oslo og Viken, P4 og P5 Hits. Eg syns naturleg nok dette er stas, – og ganske overraskande!

Fredag 21. oktober kåres vinnerne av Norges offisielle lydpriser og etter et omfattende juryarbeid er nå finalistene til årets Prix Radio klare.

–  Veldig høyt nivå i årets konkurranse, så her er det bare å gratulere med nominasjoner til dyktige folk, sier Morten Scott Janssen, leder i hovedjuryen.

Prix Radio er norsk radio- og podkastbransjes Oscar-utdeling. Det deles i år ut priser i 23 ulike kategorier. I de aller fleste kategoriene er det fem bidrag som konkurrerer mot hverandre. 

Finalebidragene skal nå vurderes av ulike deljuryer, bestående av representanter fra NRK, Norsk Lokalradioforbund, P4-gruppen og Bauer Media. Hvem som vinner offentliggjøres under Prix Radio-showet fredag 21. oktober.

radiodager.no

Oppdatering 24.10.2022: Nå er vinnarane av Prix Radio 2022 blitt kåra. Radio pTro nådde ikkje heilt til topps. Men eg syns det er veldig kjekt at serien eg var med på å laga, i det heile tatt kom med i denne samanhengen! Nå er det bare å gratulera P5 Hits og dei andre vinnarane. Her kan du lesa om prisutdelinga Prix Radio 2022: https://www.radiodager.no/…/her-er-vinnerne-av-prix-radio…/

Du kan høyra innslaget frå Fødselskyrkja i dette programmet:

Fødselskirken og Hyrdemarkene i Betlehem

Heile serien ligg tilgjengeleg som podkast her.